Оригінал тексту Гхеранда-самхіти на санскриті двома способами запису — в деванагарі й транслітерацією IAST.
Переклад деяких рядків Гхеранда-самхіти можна знайти в книзі «Йоґа: історія ідей і поглядів».
Повний переклад Гхеранда-самхіти російською мовою здійснив А. Ригін, англійською — Дж.Малінсон.
॥ श्रीगणेशाय नमः॥
मङ्गलाचरणम् ।
आदीश्वराय प्रणमामि तस्मै येनोपदिष्टा हठयोगविद्या ।
विभ्राजते प्रोन्नतराजयोगमारोढुमिच्छोरधिरोहिणीव ॥
॥ śrīgaṇeśāya namaḥ॥
maṅgalācaraṇam ।
ādīśvarāya praṇamāmi tasmai yenopadiṣṭā haṭhayogavidyā ।
vibhrājate pronnatarāja-yogamāroḍhumicchoradhirohiṇīva ॥
अथ घटस्थयोगकथनम् ।
एकदा चण्डकापालिर्गत्वा घेरण्डकुट्टिरम् ।
प्रणम्य विनयाद्भक्त्या घेरण्डं परिपृच्छति ॥ १॥
श्रीचण्डकापालिरुवाच ।
घटस्थयोगं योगेश तत्त्वज्ञानस्य कारणम् ।
इदानीं श्रोतुमिच्छामि योगेश्वर वद प्रभो ॥ २॥
घेरण्ड उवाच ।
साधु साधु महाबाहो यन्मां त्वं परिपृच्छसि ।
कथयामि हि ते वत्स सावधानावधारय ॥ ३॥
नास्ति मायासमः पाशो नास्ति योगात्परं बलम् ।
नास्ति ज्ञानात्परो बन्धुर्नाहङ्कारात्परो रिपुः ॥ ४॥
अभ्यासात्कादिवर्णानां यथा शास्त्राणि बोधयेत् ।
तथा योगं समासाद्य तत्त्वज्ञानं च लभ्यते ॥ ५॥
सुकृतैर्दुष्कृतैः कार्यैर्जायते प्राणिनां घटः ।
घटादुत्पद्यते कर्म घटीयन्त्रं यथा भ्रमेत् ॥ ६॥
ऊर्ध्वाधो भ्रमते यद्वद्घटीयन्त्रं गवां वशात् ।
तद्वत्कर्मवशाज्जीवो भ्रमते जन्ममृत्युभिः ॥ ७॥
आमं कुम्भमिवाम्भस्थो जीर्यमाणः सदा घटः ।
योगानलेन सन्दह्य घटशुद्धिं समाचरेत् ॥ ८॥
अथ सप्तसाधनम् ।
शोधनं दृढता चैव स्थैर्यं धैर्यं च लाघवम् ।
प्रत्यक्षं च निर्लिप्तं च घटस्थसप्तसाधनम् ॥ ९॥
अथ सप्तसाधनलक्षणम् ।
षट्कर्मणा शोधनं च आसनेन भवेद्दृढम् ।
मुद्रया स्थिरता चैव प्रत्याहारेण धीरता ॥ १०॥
प्राणायामाल्लाघवं च ध्यानात्प्रत्यक्षमात्मनः ।
समाधिना निर्लिप्तं च मुक्तिरेव न संशयः ॥ ११॥
अथ शोधनम् ।
धौतिर्बस्तिस्तथा नेतिर्नौलिकी त्राटकं तथा ।
कपालभातिश्चैतानि षट्कर्माणि समाचरेत् ॥ १२॥
अथ धौतिः ।
अन्तर्धौतिर्दन्तधौतिर्हृद्धौतिर्मूलशोधनम् ।
धौतिं चतुर्विधां कृत्वा घटं कुर्वन्ति निर्मलम् ॥ १३॥
अथान्तर्धौतिः ।
वातसारं वारिसारं वह्निसारं बहिष्कृतम् ।
घटस्य निर्मलार्थाय ह्यन्तर्धौतिश्चतुर्विधा ॥ १४॥
अथ वातसारः ।
काकचञ्चूवदास्येन पिबेद्वायुं शनैः शनैः ।
चालयेदुदरं पश्चाद्वर्त्मना रेचयेच्छनैः ॥ १५॥
वातसारं परं गोप्यं देहनिर्मलकारणम् ।
सर्वरोगक्षयकरं देहानलविवर्धकम् ॥ १६॥
अथ वारिसारः ।
आकण्ठं पूरयेद्वारि वक्त्रेण च पिबेच्छनैः ।
चालयेदुदरेणैव चोदराद्रेचयेदधः ॥ १७॥
वारिसारं परं गोप्यं देहनिर्मलकारकम् ।
साधयेद्यः प्रयत्नेन देवदेहं प्रपद्यते ॥ १८॥
वारिसारं परां धौतिं साधयेद्यः प्रयत्नतः ।
मलदेहं शोधयित्वा देवदेहं प्रपद्यते ॥ १९॥
अथ अग्निसारः ।
नाभिग्रन्थिं मेरुपृष्ठे शतवारं च कारयेत् ।
उदरामयजं त्यक्त्वा जाठराग्निं विवर्धयेत् ॥ २०॥
अग्निसारमियं धौतिर्योगिनां योगसिद्धिदा ।
एषा धौतिः परा गोप्या देवानामपि दुर्लभा ।
केवलं धौतिमात्रेण देवदेहो भवेद्ध्रुवम् ॥ २१॥
अथ बहिष्कृतधौतिः ।
काकीमुद्रां साधयित्वा पूरयेदुदरं मरुत् ।
धारयेदर्धयामं तु चालयेदर्धवर्त्मना ।
एषा धौतिः परा गोप्या न प्रकाश्या कदाचन ॥ २२॥
अथ प्रक्षालनम् ।
नाभिदघ्ने जले स्थित्वा शक्तिनाडीं विसर्जयेत् ।
कराभ्यां क्षालयेन्नाडीं यावन्मलविसर्जनम् ।
तावत्प्रक्षाल्य नाडीं च उदरे वेशयेत्पुनः ॥ २३॥
इदं प्रक्षालनं गोप्यं देवानामपि दुर्लभम् ।
केवलं धौतिमात्रेण देवदेहो भवेद्ध्रुवम् ॥ २४॥
बहिष्कृतधौतिप्रयोगः ।
यामार्धधारणाशक्तिं यावन्न साधयेन्नरः ।
बहिष्कृतं महद्धौतिस्तावच्चैव न जायते ॥ २५॥
अथ दन्तधौतिः ।
दन्तमूलं जिह्वामूलं रन्ध्रं च कर्णयुग्मयोः ।
कपालरन्ध्रं पञ्चैते दन्तधौतिं विधीयते ॥ २६॥
अथ दन्तमूलधौतिः ।
खादिरेण रसेनाथ मृत्तिकया च शुद्धया ।
मार्जयेद्दन्तमूलं च यावत्किल्बिषमाहरेत् ॥ २७॥
दन्तमूलं परा धौतिर्योगिनां योगसाधने ।
नित्यं कुर्यात्प्रभाते च दन्तरक्षाय योगवित् ।
दन्तमूलं धावनादिकार्येषु योगिनां मतम् ॥ २८॥
अथ जिह्वाशोधनम् ।
अथातः संप्रवक्ष्यामि जिह्वाशोधनकारणम् ।
जरामरणरोगादीन्नाशयेद्दीर्घलम्बिका ॥ २९॥
अथ जिह्वामूलधौतिप्रयोगः ।
तर्जनीमध्यमाऽनामा अङ्गुलित्रययोगतः ।
वेशयेद्गलमध्ये तु मार्जयेल्लम्बिकामूलम् ।
शनैः शनैर्मार्जयित्वा कफदोषं निवारयेत् ॥ ३०॥
मार्जयेन्नवनीतेन दोहयेच्च पुनः पुनः ।
तदग्रं लोहयन्त्रेण कर्षयित्वा शनैः शनैः ॥ ३१॥
नित्यं कुर्यात्प्रयत्नेन रवेरुदयकेऽस्तके ।
एवं कृते च नित्यं सा लम्बिका दीर्घतां व्रजेत् ॥ ३२॥
अथ कर्णधौतिप्रयोगः ।
तर्जन्यङ्गुल्यकाग्रेण मार्जयेत्कर्णरन्ध्रयोः ।
नित्यमभ्यासयोगेन नादान्तरं प्रकाशयेत् ॥ ३३॥
अथ कपालरन्ध्रप्रयोगः ।
वृद्धाङ्गुष्ठेन दक्षेण मर्दयेद्भालरन्ध्रकम् ।
एवमभ्यासयोगेन कफदोषं निवारयेत् ॥ ३४॥
नाडी निर्मलतां याति दिव्यदृष्टिः प्रजायते ।
निद्रान्ते भोजनान्ते च दिवान्ते च दिने दिने ॥ ३५॥
अथ हृद्धौतिः ।
हृद्धौतिं त्रिविधां कुर्याद्दण्डवमनवाससा ॥ ३६॥
अथ दण्डधौतिः ।
रम्भादण्डं हरिद्दण्डं वेत्रदण्डं तथैव च ।
हृन्मध्ये चालयित्वा तु पुनः प्रत्याहरेच्छनैः ॥ ३७॥
कफपित्तं तथा क्लेदं रेचयेदूर्ध्ववर्त्मना ।
दण्डधौतिविधानेन हृद्रोगं नाशयेद्ध्रुवम् ॥ ३८॥
अथ वमनधौतिः ।
भोजनान्ते पिबेद्वारि चाऽऽकण्ठपूरितं सुधीः ।
ऊर्ध्वां दृष्टिं क्षणं कृत्वा तज्जलं वमयेत्पुनः ।
नित्यमभ्यासयोगेन कफपित्तं निवारयेत् ॥ ३९॥
अथ वासोधौतिः ।
एकोनविंशतिः हस्तः पञ्चविंशति वै तथा ।
चतुरङ्गुलविस्तारं सूक्ष्मवस्त्रं शनैर्ग्रसेत् ।
पुनः प्रत्याहरेदेतत्प्रोच्यते धौतिकर्मकम् ॥ ४०॥
गुल्मज्वरप्लीहाकुष्ठकफपित्तं विनश्यति ।
आरोग्यं बलपुष्टिश्च भवेत्तस्य दिने दिने ॥ ४१॥
अथ मूलशोधनम् ।
अपानक्रूरता तावद्यावन्मूलं न शोधयेत् ।
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन मूलशोधनमाचरेत् ॥ ४२॥
पीतमूलस्य दण्डेन मध्यमाङ्गुलिनाऽपि वा ।
यत्नेन क्षालयेद्गुह्यं वारिणा च पुनः पुनः ॥ ४३॥
वारयेत्कोष्ठकाठिन्यमामाजीर्णं निवारयेत् ।
कारणं कान्तिपुष्ठ्योश्च वह्निमण्डलदीपनम् ॥ ४४॥
अथ बस्तिप्रकरणम् ।
जलबस्तिः शुष्कबस्तिर्बस्तिः स्याद्द्विविधा स्मृता ।
जलबस्तिं जले कुर्याच्छुष्कबस्तिं सदा क्षितौ ॥ ४५॥
अथ जलबस्तिः ।
नाभिमघ्नजले पायुं न्यस्तवानुत्कटासनम् ।
आकुञ्चनं प्रसारं च जलबस्तिं समाचरेत् ॥ ४६॥
प्रमेहं च उदावर्तं क्रूरवायुं निवारयेत् ।
भवेत्स्वच्छन्ददेहश्च कामदेवसमो भवेत् ॥ ४७॥
अथ शुष्कबस्तिः ।
बस्तिं पश्चिमोत्तानेन चालयित्वा शनैरधः ।
अश्विनीमुद्रया पायुमाकुञ्चयेत्प्रसारयेत् ॥ ४८॥
एवमभ्यासयोगेन कोष्ठदोषो न विद्यते ।
विवर्धयेज्जाठराग्निमामवातं विनाशयेत् ॥ ४९॥
अथ नेतियोगः ।
वितस्तिमानं सूक्ष्मसूत्रं नासानाले प्रवेशयेत् ।
मुखान्निर्गमयेत्पश्चात्प्रोच्यते नेतिकर्मकम् ॥ ५०॥
साधनान्नेतिकार्यस्य खेचरीसिद्धिमाप्नुयात् ।
कफदोषा विनश्यन्ति दिव्यदृष्टिः प्रजायते ॥ ५१॥
अथ लौकिकीयोगः ।
अमन्दवेगेन तुन्दं भ्रामयेदुभपार्श्वयोः ।
सर्वरोगान्निहन्तीह देहानलविवर्धनम् ॥ ५२॥
अथ त्राटकम् ।
निमेषोन्मेषकं त्यक्त्वा सूक्ष्मलक्ष्यं निरीक्षयेत् ।
यावदश्रूणि पतन्ति त्राटकं प्रोच्यते बुधैः ॥ ५३॥
एवमभ्यासयोगेन शाम्भवी जायते ध्रुवम् ।
नेत्ररोगा विनश्यन्ति दिव्यदृष्टिः प्रजायते ॥ ५४॥
अथ कपालभातिः ।
वातक्रमव्युत्क्रमेण शीत्क्रमेण विशेषतः ।
भालभातिं त्रिधा कुर्यात्कफदोषं निवारयेत् ॥ ५५॥
अथ वामक्रमकपालभातिः ।
इडया पूरयेद्वायुं रेचयेत्पिङ्गलां पुनः ।
पिङ्गलया पूरयित्वा पुनश्चन्द्रेण रेचयेत् ॥ ५६॥
पूरकं रेचकं कृत्वा वेगेन न तु धारयेत् ।
एवमभ्यासयोगेन कफदोषं निवारयेत् ॥ ५७॥
अथ व्युत्क्रमकपालभातिः ।
नासाभ्यां जलमाकृष्य पुनर्वक्त्रेण रेचयेत् ।
पायं पायं व्युत्क्रमेण श्लेष्मदोषं निवारयेत् ॥ ५८॥
अथ शीत्क्रमकपालभातिः ।
शीत्कृत्य पीत्वा वक्त्रेण नासानलैर्विरेचयेत् ।
एवमभ्यासयोगेन कामदेवसमो भवेत् ॥ ५९॥
न जायते वार्द्धकं च ज्वरो नैव प्रजायते ।
भवेत्स्वच्छन्ददेहश्च कफदोषं निवारयेत् ॥ ६०॥
atha ghaṭasthayogakathanam ।
ekadā caṇḍakāpālirgatvā gheraṇḍakuṭṭiram ।
praṇamya vinayādbhaktyā gheraṇḍaṃ paripṛcchati ॥ 1॥
śrīcaṇḍakāpāliruvāca ।
ghaṭasthayogaṃ yogeśa tattvajñānasya kāraṇam ।
idānīṃ śrotumicchāmi yogeśvara vada prabho ॥ 2॥
gheraṇḍa uvāca ।
sādhu sādhu mahābāho yanmāṃ tvaṃ paripṛcchasi ।
kathayāmi hi te vatsa sāvadhānāvadhāraya ॥ 3॥
nāsti māyāsamaḥ pāśo nāsti yogātparaṃ balam ।
nāsti jñānātparo bandhurnāhaṅkārātparo ripuḥ ॥ 4॥
abhyāsātkādivarṇānāṃ yathā śāstrāṇi bodhayet ।
tathā yogaṃ samāsādya tattvajñānaṃ ca labhyate ॥ 5॥
sukṛtairduṣkṛtaiḥ kāryairjāyate prāṇināṃ ghaṭaḥ ।
ghaṭādutpadyate karma ghaṭīyantraṃ yathā bhramet ॥ 6॥
ūrdhvādho bhramate yadvadghaṭīyantraṃ gavāṃ vaśāt ।
tadvatkarmavaśājjīvo bhramate janmamṛtyubhiḥ ॥ 7॥
āmaṃ kumbhamivāmbhastho jīryamāṇaḥ sadā ghaṭaḥ ।
yogānalena sandahya ghaṭaśuddhiṃ samācaret ॥ 8॥
atha saptasādhanam ।
śodhanaṃ dṛḍhatā caiva sthairyaṃ dhairyaṃ ca lāghavam ।
pratyakṣaṃ ca nirliptaṃ ca ghaṭasthasaptasādhanam ॥ 9॥
atha saptasādhanalakṣaṇam ।
ṣaṭkarmaṇā śodhanaṃ ca āsanena bhaveddṛḍham ।
mudrayā sthiratā caiva pratyāhāreṇa dhīratā ॥ 10॥
prāṇāyāmāllāghavaṃ ca dhyānātpratyakṣamātmanaḥ ।
samādhinā nirliptaṃ ca muktireva na saṃśayaḥ ॥ 11॥
atha śodhanam ।
dhautirbastistathā netirnaulikī trāṭakaṃ tathā ।
kapālabhātiścaitāni ṣaṭkarmāṇi samācaret ॥ 12॥
atha dhautiḥ ।
antardhautirdantadhautirhṛddhautirmūlaśodhanam ।
dhautiṃ caturvidhāṃ kṛtvā ghaṭaṃ kurvanti nirmalam ॥ 13॥
athāntardhautiḥ ।
vātasāraṃ vārisāraṃ vahnisāraṃ bahiṣkṛtam ।
ghaṭasya nirmalārthāya hyantardhautiścaturvidhā ॥ 14॥
atha vātasāraḥ ।
kākacañcūvadāsyena pibedvāyuṃ śanaiḥ śanaiḥ ।
cālayedudaraṃ paścādvartmanā recayecchanaiḥ ॥ 15॥
vātasāraṃ paraṃ gopyaṃ dehanirmalakāraṇam ।
sarvarogakṣayakaraṃ dehānalavivardhakam ॥ 16॥
atha vārisāraḥ ।
ākaṇṭhaṃ pūrayedvāri vaktreṇa ca pibecchanaiḥ ।
cālayedudareṇaiva codarādrecayedadhaḥ ॥ 17॥
vārisāraṃ paraṃ gopyaṃ dehanirmalakārakam ।
sādhayedyaḥ prayatnena devadehaṃ prapadyate ॥ 18॥
vārisāraṃ parāṃ dhautiṃ sādhayedyaḥ prayatnataḥ ।
maladehaṃ śodhayitvā devadehaṃ prapadyate ॥ 19॥
atha agnisāraḥ ।
nābhigranthiṃ merupṛṣṭhe śatavāraṃ ca kārayet ।
udarāmayajaṃ tyaktvā jāṭharāgniṃ vivardhayet ॥ 20॥
agnisāramiyaṃ dhautiryogināṃ yogasiddhidā ।
eṣā dhautiḥ parā gopyā devānāmapi durlabhā ।
kevalaṃ dhautimātreṇa devadeho bhaveddhruvam ॥ 21॥
atha bahiṣkṛtadhautiḥ ।
kākīmudrāṃ sādhayitvā pūrayedudaraṃ marut ।
dhārayedardhayāmaṃ tu cālayedardhavartmanā ।
eṣā dhautiḥ parā gopyā na prakāśyā kadācana ॥ 22॥
atha prakṣālanam ।
nābhidaghne jale sthitvā śaktināḍīṃ visarjayet ।
karābhyāṃ kṣālayennāḍīṃ yāvanmalavisarjanam ।
tāvatprakṣālya nāḍīṃ ca udare veśayetpunaḥ ॥ 23॥
idaṃ prakṣālanaṃ gopyaṃ devānāmapi durlabham ।
kevalaṃ dhautimātreṇa devadeho bhaveddhruvam ॥ 24॥
bahiṣkṛtadhautiprayogaḥ ।
yāmārdhadhāraṇāśaktiṃ yāvanna sādhayennaraḥ ।
bahiṣkṛtaṃ mahaddhautistāvaccaiva na jāyate ॥ 25॥
atha dantadhautiḥ ।
dantamūlaṃ jihvāmūlaṃ randhraṃ ca karṇayugmayoḥ ।
kapālarandhraṃ pañcaite dantadhautiṃ vidhīyate ॥ 26॥
atha dantamūladhautiḥ ।
khādireṇa rasenātha mṛttikayā ca śuddhayā ।
mārjayeddantamūlaṃ ca yāvatkilbiṣamāharet ॥ 27॥
dantamūlaṃ parā dhautiryogināṃ yogasādhane ।
nityaṃ kuryātprabhāte ca dantarakṣāya yogavit ।
dantamūlaṃ dhāvanādikāryeṣu yogināṃ matam ॥ 28॥
atha jihvāśodhanam ।
athātaḥ saṃpravakṣyāmi jihvāśodhanakāraṇam ।
jarāmaraṇarogādīnnāśayeddīrghalambikā ॥ 29॥
atha jihvāmūladhautiprayogaḥ ।
tarjanīmadhyamā’nāmā aṅgulitrayayogataḥ ।
veśayedgalamadhye tu mārjayellambikāmūlam ।
śanaiḥ śanairmārjayitvā kaphadoṣaṃ nivārayet ॥ 30॥
mārjayennavanītena dohayecca punaḥ punaḥ ।
tadagraṃ lohayantreṇa karṣayitvā śanaiḥ śanaiḥ ॥ 31॥
nityaṃ kuryātprayatnena raverudayake’stake ।
evaṃ kṛte ca nityaṃ sā lambikā dīrghatāṃ vrajet ॥ 32॥
atha karṇadhautiprayogaḥ ।
tarjanyaṅgulyakāgreṇa mārjayetkarṇarandhrayoḥ ।
nityamabhyāsayogena nādāntaraṃ prakāśayet ॥ 33॥
atha kapālarandhraprayogaḥ ।
vṛddhāṅguṣṭhena dakṣeṇa mardayedbhālarandhrakam ।
evamabhyāsayogena kaphadoṣaṃ nivārayet ॥ 34॥
nāḍī nirmalatāṃ yāti divyadṛṣṭiḥ prajāyate ।
nidrānte bhojanānte ca divānte ca dine dine ॥ 35॥
atha hṛddhautiḥ ।
hṛddhautiṃ trividhāṃ kuryāddaṇḍavamanavāsasā ॥ 36॥
atha daṇḍadhautiḥ ।
rambhādaṇḍaṃ hariddaṇḍaṃ vetradaṇḍaṃ tathaiva ca ।
hṛnmadhye cālayitvā tu punaḥ pratyāharecchanaiḥ ॥ 37॥
kaphapittaṃ tathā kledaṃ recayedūrdhvavartmanā ।
daṇḍadhautividhānena hṛdrogaṃ nāśayeddhruvam ॥ 38॥
atha vamanadhautiḥ ।
bhojanānte pibedvāri cā”kaṇṭhapūritaṃ sudhīḥ ।
ūrdhvāṃ dṛṣṭiṃ kṣaṇaṃ kṛtvā tajjalaṃ vamayetpunaḥ ।
nityamabhyāsayogena kaphapittaṃ nivārayet ॥ 39॥
atha vāsodhautiḥ ।
ekonaviṃśatiḥ hastaḥ pañcaviṃśati vai tathā ।
caturaṅgulavistāraṃ sūkṣmavastraṃ śanairgraset ।
punaḥ pratyāharedetatprocyate dhautikarmakam ॥ 40॥
gulmajvaraplīhākuṣṭhakaphapittaṃ vinaśyati ।
ārogyaṃ balapuṣṭiśca bhavettasya dine dine ॥ 41॥
atha mūlaśodhanam ।
apānakrūratā tāvadyāvanmūlaṃ na śodhayet ।
tasmātsarvaprayatnena mūlaśodhanamācaret ॥ 42॥
pītamūlasya daṇḍena madhyamāṅgulinā’pi vā ।
yatnena kṣālayedguhyaṃ vāriṇā ca punaḥ punaḥ ॥ 43॥
vārayetkoṣṭhakāṭhinyamāmājīrṇaṃ nivārayet ।
kāraṇaṃ kāntipuṣṭhyośca vahnimaṇḍaladīpanam ॥ 44॥
atha bastiprakaraṇam ।
jalabastiḥ śuṣkabastirbastiḥ syāddvividhā smṛtā ।
jalabastiṃ jale kuryācchuṣkabastiṃ sadā kṣitau ॥ 45॥
atha jalabastiḥ ।
nābhimaghnajale pāyuṃ nyastavānutkaṭāsanam ।
ākuñcanaṃ prasāraṃ ca jalabastiṃ samācaret ॥ 46॥
pramehaṃ ca udāvartaṃ krūravāyuṃ nivārayet ।
bhavetsvacchandadehaśca kāmadevasamo bhavet ॥ 47॥
atha śuṣkabastiḥ ।
bastiṃ paścimottānena cālayitvā śanairadhaḥ ।
aśvinīmudrayā pāyumākuñcayetprasārayet ॥ 48॥
evamabhyāsayogena koṣṭhadoṣo na vidyate ।
vivardhayejjāṭharāgnimāmavātaṃ vināśayet ॥ 49॥
atha netiyogaḥ ।
vitastimānaṃ sūkṣmasūtraṃ nāsānāle praveśayet ।
mukhānnirgamayetpaścātprocyate netikarmakam ॥ 50॥
sādhanānnetikāryasya khecarīsiddhimāpnuyāt ।
kaphadoṣā vinaśyanti divyadṛṣṭiḥ prajāyate ॥ 51॥
atha laukikīyogaḥ ।
amandavegena tundaṃ bhrāmayedubhapārśvayoḥ ।
sarvarogānnihantīha dehānalavivardhanam ॥ 52॥
atha trāṭakam ।
nimeṣonmeṣakaṃ tyaktvā sūkṣmalakṣyaṃ nirīkṣayet ।
yāvadaśrūṇi patanti trāṭakaṃ procyate budhaiḥ ॥ 53॥
evamabhyāsayogena śāmbhavī jāyate dhruvam ।
netrarogā vinaśyanti divyadṛṣṭiḥ prajāyate ॥ 54॥
atha kapālabhātiḥ ।
vātakramavyutkrameṇa śītkrameṇa viśeṣataḥ ।
bhālabhātiṃ tridhā kuryātkaphadoṣaṃ nivārayet ॥ 55॥
atha vāmakramakapālabhātiḥ ।
iḍayā pūrayedvāyuṃ recayetpiṅgalāṃ punaḥ ।
piṅgalayā pūrayitvā punaścandreṇa recayet ॥ 56॥
pūrakaṃ recakaṃ kṛtvā vegena na tu dhārayet ।
evamabhyāsayogena kaphadoṣaṃ nivārayet ॥ 57॥
atha vyutkramakapālabhātiḥ ।
nāsābhyāṃ jalamākṛṣya punarvaktreṇa recayet ।
pāyaṃ pāyaṃ vyutkrameṇa śleṣmadoṣaṃ nivārayet ॥ 58॥
atha śītkramakapālabhātiḥ ।
śītkṛtya pītvā vaktreṇa nāsānalairvirecayet ।
evamabhyāsayogena kāmadevasamo bhavet ॥ 59॥
na jāyate vārddhakaṃ ca jvaro naiva prajāyate ।
bhavetsvacchandadehaśca kaphadoṣaṃ nivārayet ॥ 60॥
इति श्रीघेरण्डसंहितायां महर्षिघेरण्डनृपचण्डकापालिसंवादे
घटस्थयोगे षट्कर्मशोधनं नाम प्रथमोपदेशः ॐ ॥
iti śrīgheraṇḍasaṃhitāyāṃ maharṣigheraṇḍanṛpacaṇḍakāpālisaṃvāde
ghaṭasthayoge ṣaṭkarmaśodhanaṃ nāma prathamopadeśaḥ oṃ ॥
घेरण्ड उवाच ।
अभ्यासाद्यस्य देहेऽयं योगौपयिकतां व्रजेत् ।
मनश्च स्थिरतामेति प्रोच्यते तदिहाऽऽसनम् ॥ १॥
आसनानि समस्तानि यावन्तो जीवजन्तवः ।
चतुरशीतिलक्षाणि शिवेन कथितानि च ॥ २॥
तेषां मध्ये विशिष्टानि षोडशोनं शतं कृतम् ।
तेषां मध्ये मर्त्यलोके द्वात्रिंशदासनं शुभम् ॥ ३॥
सिद्धं पद्मं तथा भद्रं मुक्तं वज्रं च स्वस्तिकम् ।
सिंहं च गोमुखं वीरं धनुरासनमेव च ॥ ४॥
मृतं गुप्तं तथा मात्स्यं मत्स्येन्द्रासनमेव च ।
गोरक्षं पश्चिमोत्तानमुत्कटं सङ्कटं तथा ॥ ५॥
मयूरं कुक्कुटं कूर्मं तथा चोत्तानकूर्मकम् ।
उत्तानमण्डूकं वृक्षं मण्डूकं गरुडं वृषम् ॥ ६॥
शलभं मकरं चोष्ट्रं भुजङ्गं च योगासनम् ।
द्वात्रिंशदासनानि तु मर्त्यलोके हि सिद्धिदम् ॥ ७॥
अथ सिद्धासनम् ।
योनिस्थानकमङ्घ्रिमूलघटितं सम्पीड्य गुल्फेतरं
मेढ्रोपर्यथ संनिधाय चिबुकं कृत्वा हृदि स्थापितम् ।
स्थाणुः संयमितेन्द्रियोऽचलदृशा पश्यन्भ्रुवोरन्तरे
एवं मोक्षविधायते फलकरं सिद्धासनं प्रोच्यते ॥ ८॥
अथ पद्मासनम् ।
वामोरूपरि दक्षिणं हि चरणं संस्थाप्य वामं तथा
दक्षोरूपरि पश्चिमेन विधिना कृत्वा कराभ्यां दृढम् ।
अङ्गुष्ठौ हृदये निधाय चिबुकं नासाग्रमालोकये-
देतद्व्याधिविकारनाशनकरं पद्मासनं प्रोच्यते ॥ ९॥
अथ भद्रासनम् ।
गुल्फौ च वृषणस्याधो व्युत्क्रमेण समाहितः ।
पादाङ्गुष्ठौ कराभ्यां च धृत्वा च पृष्ठदेशतः ॥ १०॥
जालन्धरं समासाद्य नासाग्रमवलोकयेत् ।
भद्रासनं भवेदेतत्सर्वव्याधिविनाशकम् ॥ ११॥
अथ मुक्तासनम् ।
पायुमूले वामगुल्फं दक्षगुल्फं तथोपरि ।
समकायशिरोग्रीवं मुक्तासनं तु सिद्धिदम् ॥ १२॥
अथ वज्रासनम् ।
जङ्घाभ्यां वज्रवत्कृत्वा गुदपार्श्वे पदावुभौ ।
वज्रासनं भवेदेतद्योगिनां सिद्धिदायकम् ॥ १३॥
अथ स्वस्तिकासनम् ।
जानूर्वोरन्तरे कृत्वा योगी पादतले उभे ।
ऋजुकायः समासीनः स्वस्तिकं तत्प्रचक्षते ॥ १४॥
अथ सिंहासनम् ।
गुल्फौ च वृषणस्याधो व्युत्क्रमेणोर्ध्वतां गतौ ।
चितिमूलौ भूमिसंस्थौ करौ च जानुनोपरि ॥ १५।
व्यक्तवक्त्रो जलन्धरं च नासाग्रमवलोकयेत् ।
सिंहासनं भवेदेतत्सर्वव्याधिविनाशकम् ॥ १६॥
अथ गोमुखासनम् ।
पादौ च भूमौ संस्थाप्य पृष्ठपार्श्वे निवेशयेत् ।
स्थिरकायं समासाद्य गोमुखं गोमुखाऽऽकृतिः ॥ १७॥
अथ वीरासनम् ।
एकपादमथैकस्मिन्विन्यसेदूरुसंस्थितम् ।
इतरस्मिंस्तथा पश्चाद्वीरासनमितीरितम् ॥ १८॥
अथ धनुरासनम् ।
प्रसार्य पादौ भुवि दण्डरूपौ
करौ च पृष्ठे धृतपादयुग्मम् ।
कृत्वा धनुस्तुल्यपरिवर्तिताङ्गं
निगद्य योगी धनुरासनं तत् ॥ १९॥
अथ मृतासनम् ।
उत्तानं शववद्भूमौ शयानं तु शवासनम् ।
शवासनं श्रमहरं चित्तविश्रान्तिकारणम् ॥ २०॥
अथ गुप्तासनम् ।
जानूर्वोरन्तरे पादौ कृत्वा पादौ च गोपयेत् ।
पादोपरि च संस्थाप्य गुदं गुप्तासनं विदुः ॥ २१॥
अथ मत्स्यासनम् ।
मुक्तपद्मासनं कृत्वा उत्तानशयनं चरेत् ।
कूर्पराभ्यां शिरो वेष्ट्यं मत्स्यासनं तु रोगहा ॥ २२॥
अथ मात्स्येन्द्रासनम् ।
उदरं पश्चिमाभासं कृत्वा तिष्ठति यत्नतः ।
नम्राङ्गं वामपादं हि दक्षजानूपरि न्यसेत् ॥ २३॥
तत्र याम्यं कूर्परं च याम्यकरे च वक्त्रकम् ।
भ्रुवोर्मध्ये गता दृष्टिः पीठं मात्स्येन्द्रमुच्यते ।
मत्स्येन्द्रपीठं जठराग्निदीप्तं कुर्याद्रोगं च ज्वरा विनाशनम् ॥ २४॥
अथ पश्चिमोत्तानासनम् ।
प्रसार्य पादौ भुवि दण्डरूपौ
संन्यस्तभालं चितियुग्ममध्ये ।
यत्नेन पादौ च धृतौ कराभ्यां
योगीन्द्रपीठं पश्चिमोत्तानमाहुः ॥ २५॥
अथ गोरक्षासनम् ।
जानूर्वोरन्तरे पादौ उत्तानौ व्यक्तसंस्थितौ ।
गुल्फौ चाच्छाद्य हस्ताभ्यामुत्तानाभ्यां प्रयत्नतः ॥ २६॥
कण्ठसङ्कोचनं कृत्वा नासाग्रमवलोकयेत् ।
गोरक्षासनमित्याहुर्योगिनां सिद्धिकारणम् ॥ २७॥
अथोत्कटासनम् ।
अङ्गुष्ठाभ्यामवष्टभ्य धरां गुल्फौ च खे गतौ ।
तत्रोपरि गुदं न्यसेद्विज्ञेयमुत्कटासनम् ॥ २८॥
अथ सङ्कटासनम् ।
वामपादचितेर्मूलं विन्यस्य धरणीतले ।
पाददण्डेन याम्येन वेष्टयेद्वामपादकम् ।
जानुयुग्मे करयुग्ममेतत्सङ्कटमासनम् ॥ २९॥
अथ मयूरासनम् ।
धरामवष्टभ्य करयोस्तलाभ्यां तत्कूर्परे स्थापितनाभिपार्श्वम् ।
उच्चासनो दण्डवदुत्थितः खे मयूरमेतत्प्रवदन्ति पीठम् ॥ ३०॥
बहुकदशनभुक्तं भस्म कुर्यादशेषं जनयति जठराग्निं जारयेत्कालकूटम् ।
हरति सकलरोगानाशु गुल्मज्वरादीन् भवति विगतदोषं ह्यासनं श्रीमयूरम् ॥ ३१॥
अथ कुक्कुटासनम् ।
पद्मासनं समासाद्य जानूर्वोरन्तरे करौ ।
कूर्पराभ्यां समासीनो उच्चस्थः कुक्कुटासनम् ॥ ३२॥
अथ कूर्मासनम् ।
गुल्फौ च वृषणस्याधो व्युत्क्रमेण समाहितौ ।
ऋजुकायशिरोग्रीवं कूर्मासनमितीरितम् ॥ ३३॥
अथोत्तनकूर्मासनम् ।
कुक्कुटासनबन्धस्थं कराभ्यां धृतकन्धरम् ।
पीठं कूर्मवदुत्तानमेतदुत्तानकूर्मकम् ॥ ३४॥
अथ मण्डूकासनम् ।
पादतलौ पृष्ठदेशे अङ्गुष्ठे द्वे च संस्पृशेत् ।
जानुयुग्मं पुरस्कृत्य साधयेन्मण्डूकासनम् ॥ ३५॥
अथोत्तनमण्डूकासनम् ।
मण्डूकासनमध्यस्थं कूर्पराभ्यां धृतं शिरः ।
एतद्भेकवदुत्तानमेतदुत्तानमण्डूकम् ॥ ३६॥
अथ वृक्षासनम् ।
वामोरुमूलदेशे च याम्यं पादं निधाय तु ।
तिष्ठेत्तु वृक्षवद्भूमौ वृक्षासनमिदं विदुः ॥ ३७॥
अथ गरुडासनम् ।
जङ्घोरुभ्यां धरां पीड्य स्थिरकायो द्विजानुना ।
जानूपरि करयुग्मं गरुडासनमुच्यते ॥ ३८॥
अथ वृषासनम् ।
याम्यगुल्फे पायुमूलं वामभागे पदेतरम् ।
विपरीतं स्पृशेद्भूमिं वृषासनमिदं भवेत् ॥ ३९॥
अथ शलभासनम् ।
अध्यास्य शेते करयुग्मं वक्षे भूमिमवष्टभ्य करयोस्तलाभ्याम् ।
पादौ च शून्ये च वितस्ति चोर्ध्वं वदन्ति पीठं शलभं मुनीन्द्राः ॥ ४०॥
अथ मकरासनम् ।
अध्यास्य शेते हृदयं निधाय भूमौ च पादौ च प्रसार्यमाणौ ।
शिरश्च धृत्वा करदण्डयुग्मे देहाग्निकारं मकरासनं तत् ॥ ४१॥
अथोष्ट्रासनम् ।
अध्यास्य शेते पदयुग्मव्यस्तं पृष्ठे निधायापि धृतं कराभ्याम् ।
आकुञ्चयेत्सम्यगुदरास्यगाढमौष्ट्रं च पीठं योगिनो वदन्ति ॥ ४२॥
अथ भुजङ्गासनम् ।
अङ्गुष्ठनाभिपर्यन्तमधोभूमौ विनिन्यसेत् ।
करतलाभ्यां धरां धृत्वोर्ध्वं शीर्षं फणीव हि ॥ ४३॥
देहाग्निर्वर्धते नित्यं सर्वरोगविनाशनम् ।
जागर्ति भुजगी देवी साधनाद्भुजङ्गासनम् ॥ ४४॥
अथ योगासनम् ।
उत्तानौ चरणौ कृत्वा संस्थाप्य जानुनोपरि ।
आसनोपरि संस्थाप्य चोत्तानं करयुग्मकम् ॥ ४५॥
पूरकैर्वायुमाकृष्य नासाग्रमवलोकयेत् ।
योगासनं भवेदेतद्योगिनां योगसाधने ॥ ४६॥
gheraṇḍa uvāca ।
abhyāsādyasya dehe’yaṃ yogaupayikatāṃ vrajet ।
manaśca sthiratāmeti procyate tadihā”sanam ॥ 1॥
āsanāni samastāni yāvanto jīvajantavaḥ ।
caturaśītilakṣāṇi śivena kathitāni ca ॥ 2॥
teṣāṃ madhye viśiṣṭāni ṣoḍaśonaṃ śataṃ kṛtam ।
teṣāṃ madhye martyaloke dvātriṃśadāsanaṃ śubham ॥ 3॥
siddhaṃ padmaṃ tathā bhadraṃ muktaṃ vajraṃ ca svastikam ।
siṃhaṃ ca gomukhaṃ vīraṃ dhanurāsanameva ca ॥ 4॥
mṛtaṃ guptaṃ tathā mātsyaṃ matsyendrāsanameva ca ।
gorakṣaṃ paścimottānamutkaṭaṃ saṅkaṭaṃ tathā ॥ 5॥
mayūraṃ kukkuṭaṃ kūrmaṃ tathā cottānakūrmakam ।
uttānamaṇḍūkaṃ vṛkṣaṃ maṇḍūkaṃ garuḍaṃ vṛṣam ॥ 6॥
śalabhaṃ makaraṃ coṣṭraṃ bhujaṅgaṃ ca yogāsanam ।
dvātriṃśadāsanāni tu martyaloke hi siddhidam ॥ 7॥
atha siddhāsanam ।
yonisthānakamaṅghrimūlaghaṭitaṃ sampīḍya gulphetaraṃ
meḍhroparyatha saṃnidhāya cibukaṃ kṛtvā hṛdi sthāpitam ।
sthāṇuḥ saṃyamitendriyo’caladṛśā paśyanbhruvorantare
evaṃ mokṣavidhāyate phalakaraṃ siddhāsanaṃ procyate ॥ 8॥
atha padmāsanam ।
vāmorūpari dakṣiṇaṃ hi caraṇaṃ saṃsthāpya vāmaṃ tathā
dakṣorūpari paścimena vidhinā kṛtvā karābhyāṃ dṛḍham ।
aṅguṣṭhau hṛdaye nidhāya cibukaṃ nāsāgramālokaye-
detadvyādhivikāranāśanakaraṃ padmāsanaṃ procyate ॥ 9॥
atha bhadrāsanam ।
gulphau ca vṛṣaṇasyādho vyutkrameṇa samāhitaḥ ।
pādāṅguṣṭhau karābhyāṃ ca dhṛtvā ca pṛṣṭhadeśataḥ ॥ 10॥
jālandharaṃ samāsādya nāsāgramavalokayet ।
bhadrāsanaṃ bhavedetatsarvavyādhivināśakam ॥ 11॥
atha muktāsanam ।
pāyumūle vāmagulphaṃ dakṣagulphaṃ tathopari ।
samakāyaśirogrīvaṃ muktāsanaṃ tu siddhidam ॥ 12॥
atha vajrāsanam ।
jaṅghābhyāṃ vajravatkṛtvā gudapārśve padāvubhau ।
vajrāsanaṃ bhavedetadyogināṃ siddhidāyakam ॥ 13॥
atha svastikāsanam ।
jānūrvorantare kṛtvā yogī pādatale ubhe ।
ṛjukāyaḥ samāsīnaḥ svastikaṃ tatpracakṣate ॥ 14॥
atha siṃhāsanam ।
gulphau ca vṛṣaṇasyādho vyutkrameṇordhvatāṃ gatau ।
citimūlau bhūmisaṃsthau karau ca jānunopari ॥ 15।
vyaktavaktro jalandharaṃ ca nāsāgramavalokayet ।
siṃhāsanaṃ bhavedetatsarvavyādhivināśakam ॥ 16॥
atha gomukhāsanam ।
pādau ca bhūmau saṃsthāpya pṛṣṭhapārśve niveśayet ।
sthirakāyaṃ samāsādya gomukhaṃ gomukhā”kṛtiḥ ॥ 17॥
atha vīrāsanam ।
ekapādamathaikasminvinyasedūrusaṃsthitam ।
itarasmiṃstathā paścādvīrāsanamitīritam ॥ 18॥
atha dhanurāsanam ।
prasārya pādau bhuvi daṇḍarūpau
karau ca pṛṣṭhe dhṛtapādayugmam ।
kṛtvā dhanustulyaparivartitāṅgaṃ
nigadya yogī dhanurāsanaṃ tat ॥ 19॥
atha mṛtāsanam ।
uttānaṃ śavavadbhūmau śayānaṃ tu śavāsanam ।
śavāsanaṃ śramaharaṃ cittaviśrāntikāraṇam ॥ 20॥
atha guptāsanam ।
jānūrvorantare pādau kṛtvā pādau ca gopayet ।
pādopari ca saṃsthāpya gudaṃ guptāsanaṃ viduḥ ॥ 21॥
atha matsyāsanam ।
muktapadmāsanaṃ kṛtvā uttānaśayanaṃ caret ।
kūrparābhyāṃ śiro veṣṭyaṃ matsyāsanaṃ tu rogahā ॥ 22॥
atha mātsyendrāsanam ।
udaraṃ paścimābhāsaṃ kṛtvā tiṣṭhati yatnataḥ ।
namrāṅgaṃ vāmapādaṃ hi dakṣajānūpari nyaset ॥ 23॥
tatra yāmyaṃ kūrparaṃ ca yāmyakare ca vaktrakam ।
bhruvormadhye gatā dṛṣṭiḥ pīṭhaṃ mātsyendramucyate ।
matsyendrapīṭhaṃ jaṭharāgnidīptaṃ kuryādrogaṃ ca jvarā vināśanam ॥ 24॥
atha paścimottānāsanam ।
prasārya pādau bhuvi daṇḍarūpau
saṃnyastabhālaṃ citiyugmamadhye ।
yatnena pādau ca dhṛtau karābhyāṃ
yogīndrapīṭhaṃ paścimottānamāhuḥ ॥ 25॥
atha gorakṣāsanam ।
jānūrvorantare pādau uttānau vyaktasaṃsthitau ।
gulphau cācchādya hastābhyāmuttānābhyāṃ prayatnataḥ ॥ 26॥
kaṇṭhasaṅkocanaṃ kṛtvā nāsāgramavalokayet ।
gorakṣāsanamityāhuryogināṃ siddhikāraṇam ॥ 27॥
athotkaṭāsanam ।
aṅguṣṭhābhyāmavaṣṭabhya dharāṃ gulphau ca khe gatau ।
tatropari gudaṃ nyasedvijñeyamutkaṭāsanam ॥ 28॥
atha saṅkaṭāsanam ।
vāmapādacitermūlaṃ vinyasya dharaṇītale ।
pādadaṇḍena yāmyena veṣṭayedvāmapādakam ।
jānuyugme karayugmametatsaṅkaṭamāsanam ॥ 29॥
atha mayūrāsanam ।
dharāmavaṣṭabhya karayostalābhyāṃ tatkūrpare sthāpitanābhipārśvam ।
uccāsano daṇḍavadutthitaḥ khe mayūrametatpravadanti pīṭham ॥ 30॥
bahukadaśanabhuktaṃ bhasma kuryādaśeṣaṃ janayati jaṭharāgniṃ jārayetkālakūṭam ।
harati sakalarogānāśu gulmajvarādīn bhavati vigatadoṣaṃ hyāsanaṃ śrīmayūram ॥ 31॥
atha kukkuṭāsanam ।
padmāsanaṃ samāsādya jānūrvorantare karau ।
kūrparābhyāṃ samāsīno uccasthaḥ kukkuṭāsanam ॥ 32॥
atha kūrmāsanam ।
gulphau ca vṛṣaṇasyādho vyutkrameṇa samāhitau ।
ṛjukāyaśirogrīvaṃ kūrmāsanamitīritam ॥ 33॥
athottanakūrmāsanam ।
kukkuṭāsanabandhasthaṃ karābhyāṃ dhṛtakandharam ।
pīṭhaṃ kūrmavaduttānametaduttānakūrmakam ॥ 34॥
atha maṇḍūkāsanam ।
pādatalau pṛṣṭhadeśe aṅguṣṭhe dve ca saṃspṛśet ।
jānuyugmaṃ puraskṛtya sādhayenmaṇḍūkāsanam ॥ 35॥
athottanamaṇḍūkāsanam ।
maṇḍūkāsanamadhyasthaṃ kūrparābhyāṃ dhṛtaṃ śiraḥ ।
etadbhekavaduttānametaduttānamaṇḍūkam ॥ 36॥
atha vṛkṣāsanam ।
vāmorumūladeśe ca yāmyaṃ pādaṃ nidhāya tu ।
tiṣṭhettu vṛkṣavadbhūmau vṛkṣāsanamidaṃ viduḥ ॥ 37॥
atha garuḍāsanam ।
jaṅghorubhyāṃ dharāṃ pīḍya sthirakāyo dvijānunā ।
jānūpari karayugmaṃ garuḍāsanamucyate ॥ 38॥
atha vṛṣāsanam ।
yāmyagulphe pāyumūlaṃ vāmabhāge padetaram ।
viparītaṃ spṛśedbhūmiṃ vṛṣāsanamidaṃ bhavet ॥ 39॥
atha śalabhāsanam ।
adhyāsya śete karayugmaṃ vakṣe bhūmimavaṣṭabhya karayostalābhyām ।
pādau ca śūnye ca vitasti cordhvaṃ vadanti pīṭhaṃ śalabhaṃ munīndrāḥ ॥ 40॥
atha makarāsanam ।
adhyāsya śete hṛdayaṃ nidhāya bhūmau ca pādau ca prasāryamāṇau ।
śiraśca dhṛtvā karadaṇḍayugme dehāgnikāraṃ makarāsanaṃ tat ॥ 41॥
athoṣṭrāsanam ।
adhyāsya śete padayugmavyastaṃ pṛṣṭhe nidhāyāpi dhṛtaṃ karābhyām ।
ākuñcayetsamyagudarāsyagāḍhamauṣṭraṃ ca pīṭhaṃ yogino vadanti ॥ 42॥
atha bhujaṅgāsanam ।
aṅguṣṭhanābhiparyantamadhobhūmau vininyaset ।
karatalābhyāṃ dharāṃ dhṛtvordhvaṃ śīrṣaṃ phaṇīva hi ॥ 43॥
dehāgnirvardhate nityaṃ sarvarogavināśanam ।
jāgarti bhujagī devī sādhanādbhujaṅgāsanam ॥ 44॥
atha yogāsanam ।
uttānau caraṇau kṛtvā saṃsthāpya jānunopari ।
āsanopari saṃsthāpya cottānaṃ karayugmakam ॥ 45॥
pūrakairvāyumākṛṣya nāsāgramavalokayet ।
yogāsanaṃ bhavedetadyogināṃ yogasādhane ॥ 46॥
इति श्रीघेरण्डसंहितायां महर्षिघेरण्डनृपचण्डकापालिसंवादे
घटस्थयोगे द्वात्रिंशासनवर्णनं नाम द्वितीयोपदेशः ॐ ॥
iti śrīgheraṇḍasaṃhitāyāṃ maharṣigheraṇḍanṛpacaṇḍakāpālisaṃvāde
ghaṭasthayoge dvātriṃśāsanavarṇanaṃ nāma dvitīyopadeśaḥ oṃ ॥
घेरण्ड उवाच ।
महामुद्रा नभोमुद्रा उड्डीयानं जलन्धरम् ।
मूलबन्धं महाबन्धं महावेधश्च खेचरी ॥ १॥
विपरीतकरी योनिर्वज्रोली शक्तिचालनी ।
ताडागी माण्डुकीमुद्रा शाम्भवी पञ्चधारणा ॥ २॥
अश्विनी पाशिनी काकी मातङ्गी च भुजङ्गिनी ।
पञ्चविंशतिमुद्राश्च सिद्धिदा इह योगिनाम् ॥ ३॥
अथ मुद्राणां फलकथनम् ।
मुद्राणां पटलं देवि कथितं तव संनिधौ ।
येन विज्ञातमात्रेण सर्वसिद्धिः प्रजायते ॥ ४॥
गोपनीयं प्रयत्नेन न देयं यस्य कस्यचित् ।
प्रीतिदं योगिनां चैव दुर्लभं मरुतामपि ॥ ५।
अथ महामुद्राकथनम् ।
पायुमूलं वामगुल्फे संपीड्य दृढयत्नतः ।
याम्यपादं प्रसार्याथ करे धृतपदाङ्गुलः ॥ ६॥
कण्ठसङ्कोचनं कृत्वा भ्रुवोर्मध्यं निरीक्षयेत् ।
महामुद्राभिधा मुद्रा कथ्यते चैव सूरिभिः ॥
(पाठभेदपूरकैर्वायुं संपूर्य महामुद्रा निगद्यते ।
ततः शनैः शनैरेवं रेचयेत्तं न वेगतः) ॥ ७॥
अथ महामुद्राफलकथनम् ।
वलितं पलितं चैव जरां मृत्युं निवारयेत् ।
क्षयकासं गुदावर्तं प्लीहाजीर्णं ज्वरं तथा ।
नाशयेत्सर्वरोगांश्च महामुद्रा च साधनात् ॥ ८॥
अथ नभोमुद्राकथनम् ।
यत्र यत्र स्थितो योगी सर्वकार्येषु सर्वदा ।
ऊर्ध्वजिह्वः स्थिरो भूत्वा धारयेत्पवनं सदा ।
नभोमुद्रा भवेदेषा योगिनां रोगनाशिनी ॥ ९॥
अथ उड्डीयानकथनम् ।
उदरे पश्चिमं तानं नाभेरूर्ध्वं तु कारयेत् ।
उड्डीनं कुरुते यस्मादविश्रान्तं महाखगः ।
उड्डीयानं त्वसौ बन्धो मृत्युमातङ्गकेसरी ॥ १०॥
अथोड्डीयानबन्धस्य फलकथनम् ।
समग्राद्बन्धनाद्ध्येतदुड्डीयानं विशिष्यते ।
उड्डीयाने समभ्यस्ते मुक्तिः स्वाभाविकी भवेत् ॥ ११॥
अथ जालन्धरबन्धकथनम् ।
कण्ठसङ्कोचनं कृत्वा चिबुकं हृदये न्यसेत् ।
जालन्धरे कृते बन्धे षोडशाधारबन्धनम् ।
जालन्धरमहामुद्रा मृत्योश्च क्षयकारिणी ॥ १२॥
अथ जालन्धरबन्धस्य फलकथनम् ।
सिद्धं जालन्धरं बन्धं योगिनां सिद्धिदायकम् ।
षण्मासमभ्यसेद्यो हि स सिद्धो नाऽत्र संशयः ॥ १३॥
अथ मूलबन्धकथनम् ।
पार्ष्णिना वामपादस्य योनिमाकुञ्चयेत्ततः ।
नाभिग्रन्थिं मेरुदण्डे संपीड्य यत्नतः सुधीः ॥ १४॥
मेढ्रं दक्षिणगुल्फे तु दृढबन्धं समाचरेत् ।
नाभेरूर्ध्वमधश्चापि तानं कुर्यात्प्रयत्नतः ।
जराविनाशिनी मुद्रा मूलबन्धो निगद्यते ॥ १५॥
अथ मूलबन्धस्य फलकथनम् ।
संसारसमुद्रं तर्तुमभिलषति यः पुमान् ।
विरले सुगुप्तो भूत्वा मुद्रामेतां समभ्यसेत् ॥ १६॥
अभ्यासाद्बन्धनस्यास्य मरुत्सिद्धिर्भवेद्ध्रुवम् ।
साधयेद्यत्नतस्तर्हि मौनी तु विजिताऽलसः ॥ १७॥
अथ महाबन्धकथनम् ।
वामपादस्य गुल्फेन पायुमूलं निरोधयेत् ।
दक्षपादेन तद्गुल्फं संपीड्य यत्नतः सुधीः ॥ १८॥
शनैः शनैश्चालयेत्पार्ष्णिं योनिमाकुञ्चयेच्छनैः ।
जालन्धरे धारयेत्प्राणं महाबन्धो निगद्यते ॥ १९॥
अथ महाबन्धस्य फलकथनम् ।
महाबन्धः परो बन्धो जरामरणनाशनः ।
प्रसादादस्य बन्धस्य साधयेत्सर्ववाञ्चितम् ॥ २०॥
अथ महावेधकथनम् ।
रूपयौवनलावण्यं नारीणां पुरुषं विना ।
मूलबन्धमहाबन्धौ महावेधं विना तथा ॥ २१॥
महाबन्धं समासाद्य उड्डानकुम्भकं चरेत् ।
महावेधः समाख्यातो योगिनां सिद्धिदायकः ॥ २२॥
अथ महावेधस्य फलकथनम् ।
महाबन्धमूलबन्धौ महावेधसमन्वितौ ।
प्रत्यहं कुरुते यस्तु स योगी योगवित्तमः ॥ २३॥
न मृत्युतो भयं तस्य न जरा तस्य विद्यते ।
गोपनीयः प्रयत्नेन वेधोऽयं योगिपुङ्गवैः ॥ २४॥
जिह्वाऽधो नाडीं सञ्चिन्नां रसनां चालयेत्सदा ।
दोहयेन्नवनीतेन लौहयन्त्रेण कर्षयेत् ॥ २५॥
एवं नित्यं समभ्यासाल्लम्बिका दीर्घतां व्रजेत् ।
यावद्गच्छेद्भ्रुवोर्मध्ये तदा गच्छति खेचरी ॥ २६॥
रसनां तालुमध्ये तु शनैः शनैः प्रवेशयेत् ।
कपालकुहरे जिह्वा प्रविष्टा विपरीतगा ।
भ्रुवोर्मध्ये गता दृष्टिर्मुद्रा भवति खेचरी ॥ २७॥
अथ खेचरी मुद्रायाः फलकथनम् ।
न च मूर्च्छा क्षुधा तृष्णा नैवाऽऽलस्यं प्रजायते ।
न च रोगो जरा मृत्युर्देवदेहः स जायते ॥ २८॥
न चाग्निर्दहते गात्रं न शोषयति मारुतः ।
न देहं क्लेदयन्त्यापो दंशयेन्न भुजङ्गमः ॥ २९॥
लावण्यं च भवेद्गात्रे समाधिर्जायते ध्रुवम् ।
कपालवक्त्रसंयोगे रसना रसमाप्नुयात् ॥ ३०॥
नानारससमुद्भूतमानन्दं च दिने दिने ।
आदौ लवणक्षारं च ततस्तिक्तकषायकम् ॥ ३१॥
नवनीतं घृतं क्षीरं दधितक्रमधूनि च ।
द्राक्षारसं च पीयूषं जायते रसनोदकम् ॥ ३२॥
अथ विपरीतकरणीमुद्राकथनम् ।
नाभिमूले वसेत्सूर्यस्तालुमूले च चन्द्रमाः ।
अमृतं ग्रसते सूर्यस्ततो मृत्युवशो नरः ॥ ३३॥
ऊर्ध्वं च योजयेत्सूर्यं चन्द्रं च अध आनयेत् ।
विपरीतकरी मुद्रा सर्वतन्त्रेषु गोपिता ॥ ३४॥
भूमौ शिरश्च संस्थाप्य करयुग्मं समाहितः ।
ऊर्ध्वपादः स्थिरो भूत्वा विपरीतकरी मता ॥ ३५॥
अथ विपरीतकरणीमुद्रायाः फलकथनम् ।
मुद्रां च साधयेन्नित्यं जरां मृत्युं च नाशयेत् ।
स सिद्धः सर्वलोकेषु प्रलयेऽपि न सीदति ॥ ३६॥
अथ योनिमुद्राकथनम् ।
सिद्धासनं समासाद्य कर्णाक्षिनासिकामुखम् ।
अङ्गुष्ठतर्जनीमध्यानामादिभिश्च धारयेत् ॥ ३७॥
काकीभिः प्राणं सङ्कृष्य अपाने योजयेत्ततः ।
षट्चक्राणि क्रमाद्ध्यात्वा हुं हंसमनुना सुधीः ॥ ३८॥
चैतन्यमानयेद्देवीं निद्रिता या भुजङ्गिनी ।
जीवेन सहितां शक्तिं समुत्थाप्य पराम्बुजे ॥ ३९॥
शक्तिमयः स्वयं भूत्वा परं शिवेन सङ्गमम् ।
नानासुखं विहारं च चिन्तयेत्परमं सुखम् ॥ ४०।
शिवशक्तिसमायोगादेकान्तं भुवि भावयेत् ।
आनन्दमानसो भूत्वा अहं ब्रह्मेति सम्भवेत् ॥ ४१॥
योनिमुद्रा परा गोप्या देवानामपि दुर्लभा ।
सकृत्तु लाभसंसिद्धिः समाधिस्थः स एव हि ॥ ४२॥
अथ योनिमुद्राफलकथनम् ।
ब्रह्महा भ्रूणहा चैव सुरापी गुरुतल्पगः ।
एतैः पापैर्न लिप्येत योनिमुद्रानिबन्धनात् ॥ ४३॥
यानि पापानि घोराणि उपपापानि यानि च ।
तानि सर्वाणि नश्यन्ति योनिमुद्रानिबन्धनात् ।
तस्मादभ्यसनं कुर्याद्यदि मुक्तिं समिच्छति ॥ ४४॥
अथ वज्रोलिमुद्राकथनम् ।
धरामवष्टभ्य करयोस्तलाभ्या-
मूर्ध्वं क्षिपेत्पादयुगं शिरः खे ।
शक्तिप्रबोधाय चिरजीवनाय
वज्रोलिमुद्रां मुनयो वदन्ति ॥ ४५॥
अथ वज्रोलिमुद्रायाः फलकथनम् ।
अयं योगो योगश्रेष्ठो योगिनां मुक्तिकारणम् ।
अयं हितप्रदो योगो योगिनां सिद्धिदायकः ॥ ४६॥
एतद्योगप्रसादेन बिन्दुसिद्धिर्भवेद्ध्रुवम् ।
सिद्धे बिन्दौ महायत्ने किं न सिध्यति भूतले ॥ ४७॥
भोगेन महता युक्तो यदि मुद्रां समाचरेत् ।
तथाऽपि सकला सिद्धिस्तस्य भवति निश्चितम् ॥ ४८॥
अथ शक्तिचालनीमुद्राकथनम् ।
मूलाधारे आत्मशक्तिः कुण्डली परदेवता ।
शयिता भुजगाऽऽकारा सार्धत्रिवलयाऽन्विता ॥ ४९॥
यावत्सा निद्रिता देहे तावज्जीवः पशुर्यथा ।
ज्ञानं न जायते तावत्कोटियोगं समभ्यसेत् ॥ ५०॥
उद्घाटयेत्कवाटं च यथा कुञ्चिकया हठात् ।
कुण्डलिन्याः प्रबोधेन ब्रह्मद्वारं प्रभेदयेत् ॥ ५१॥
नाभिं संवेष्ट्य वस्त्रेण न च नग्नो बहिः स्थितः ।
गोपनीयगृहे स्थित्वा शक्तिचालनमभ्यसेत् ॥ ५२॥
वितस्तिप्रमितं दीर्घं विस्तारे चतुरङ्गुलम् ।
मृदुलं धवलं सूक्ष्मं वेष्टनाम्बरलक्षणम् ।
एवमम्बरयुक्तं च कटिसूत्रेण योजयेत् ॥ ५३॥
भस्मना गात्रं संलिप्य सिद्धासनं समाचरेत् ।
नासाभ्यां प्राणमाकृष्य अपाने योजयेद्बलात् ॥ ५४॥
तावदाकुञ्चयेद्गुह्यं शनैरश्विनिमुद्रया ।
यावद्गच्छेत्सुषुम्णायां वायुः प्रकाशयेद्धठात् ॥ ५५॥
तदा वायुप्रबन्धेन कुम्भिका च भुजङ्गिनी ।
बद्धश्वासस्ततो भूत्वा ऊर्ध्वमार्गं प्रपद्यते ।
शब्दद्वयं फलैकं तु योनिमुद्रां च चालयेत् ॥ ५६॥
विना शक्तिचालनेन योनिमुद्रा न सिध्यति ।
आदौ चालनमभ्यस्य योनिमुद्रां समभ्यसेत् ॥ ५७॥
इति ते कथितं चण्डकपाले शक्तिचालनम् ।
गोपनीयं प्रयत्नेन दिने दिने समभ्यसेत् ॥ ५८॥
अथ शक्तिचालनीमुद्रायाः फलकथनम् ।
मुद्रेयं परमा गोप्या जरामरणनाशिनी ।
तस्मादभ्यसनं कार्यं योगिभिः सिद्धिकाङ्क्षिभिः ॥ ५९॥
नित्यं योऽभ्यसते योगी सिद्धिस्तस्य करे स्थिता ।
तस्य विग्रहसिद्धिः स्याद्रोगाणां सङ्क्षयो भवेत् ॥ ६०॥
अथ तडागीमुद्राकथनम् ।
उदरं पश्चिमोत्तानं कृत्वा च तडागाकृति ।
तडागी सा परामुद्रा जरामृत्युविनाशिनी ॥ ६१॥
अथ माण्डुकीमुद्राकथनम् ।
मुखं समुद्रितं कृत्वा जिह्वामूलं प्रचालयेत् ।
शनैर्ग्रसेदमृतं तन्माण्डुकीं मुद्रिकां विदुः ॥ ६२॥
अथ माण्डुकीमुद्रायाः कथनम् ।
वलितं पलितं नैव जायते नित्ययौवनम् ।
न केशे जायते पाको यः कुर्यान्नित्यमाण्डुकीम् ॥ ६३॥
अथ शाम्भवीमुद्राकथनम् ।
नेत्राञ्जनं समालोक्य आत्मारामं निरीक्षयेत् ।
सा भवेच्छाम्भवी मुद्रा सर्वतन्त्रेषु गोपिता ॥ ६४॥
अथ शाम्भवीमुद्रायाः फलकथनम् ।
वेदशास्त्रपुराणानि सामान्यगणिका इव ।
इयं तु शाम्भवी मुद्रा गुप्ता कुलवधूरिव ॥ ६५॥
स एव आदिनाथश्च स च नारायणः स्वयम् ।
स च ब्रह्मा सृष्टिकारी यो मुद्रां वेत्ति शाम्भवीम् ॥ ६६॥
सत्यं सत्यं पुनः सत्यं सत्यमुक्तं महेश्वरः ।
शाम्भवीं यो विजानीयात्स च ब्रह्म न चाऽन्यथा ॥ ६७॥
अथ पञ्चधारणामुद्राकथनम् ।
कथिता शाम्भवी मुद्रा शृणुष्व पञ्चधारणाम् ।
धारणानि समासाद्य किं न सिध्यति भूतले ॥ ६८॥
अनेन नरदेहेन स्वर्गेषु गमनाऽऽगमम् ।
मनोगतिर्भवेत्तस्य खेचरत्वं न चाऽन्यथा ॥ ६९॥
अथ पार्थिवीधारणामुद्राकथनम् ।
यत्तत्त्वं हरितालदेशरचितं भौमं लकाराऽन्वितं
वेदास्रं कमलासनेन सहितं कृत्वा हृदि स्थायिनम् ।
प्राणं तत्र विलीय पञ्चघटिकाश्चित्ताऽन्वितं धारयेद्-
एषा स्तम्भकरी सदा क्षितिजयं कुर्यादधोधारणा ॥ ७०॥
अथ पार्थिवीधारणामुद्रायाः फलकथनम् ।
पार्थिवीधारणामुद्रां यः करोति च नित्यशः ।
मृत्युञ्जयः स्वयं सोऽपि स सिद्धो विचरेद्भुवि ॥ ७१॥
अथाऽऽम्भसीधारणामुद्राकथनम् ।
शङ्खेन्दुप्रतिमं च कुन्दधवलं तत्त्वं किलालं शुभं
तत्पीयूषवकारबीजसहितं युक्तं सदा विष्णुना ।
प्राणं तत्र विलीय पञ्चघटिकाश्चित्ताऽन्वितं धारयेद्-
एषा दुःसहतापपापहरिणी स्यादाम्भसी धारणा ॥ ७२॥
अथाऽऽम्भसीधारणामुद्रायाः फलकथनम् ।
आम्भसीं परमां मुद्रां यो जानाति स योगवित् ।
जले च गभीरे घोरे मरणं तस्य नो भवेत् ॥ ७३॥
इयं तु परमा मुद्रा गोपनीया प्रयत्नतः ।
प्रकाशात्सिद्धिहानिः स्यात्सत्यं वच्मि च तत्त्वतः ॥ ७४॥
अथाऽऽग्नेयीधारणामुद्राकथनम् ।
यन्नाभिस्थितमिन्द्रगोपसदृशं बीजं त्रिकोणाऽन्वितं
तत्त्वं तेजमयं प्रदीप्तमरुणं रुद्रेण यत्सिद्धिदम् ।
प्राणं तत्र विलीय पञ्चघटिकाश्चित्ताऽन्वितं धारयेद्-
एषा कालगभीरभीतिहरणी वैश्वानरी धारणा ॥ ७५॥
अथाऽऽग्नेयीधारणामुद्रायाः फलकथनम् ।
प्रदीप्ते ज्वलिते वह्नौ यदि पतति साधकः ।
एतन्मुद्राप्रसादेन स जीवति न मृत्युभाक् ॥ ७६॥
अथ वायवीधारणामुद्राकथनम् ।
यद्भिन्नाऽञ्जनपुञ्जसंनिभमिदं धूम्राऽवभासं
परं तत्त्वं सत्त्वमयं यकारसहितं यत्रेश्वरो देवता ।
प्राणं तत्र विलीय पञ्चघटिकाश्चित्ताऽन्वितं धारयेद्-
एषा खे गमनं करोति यमिनां स्याद्वायवी धारणा ॥ ७७॥
अथ वायवीधारणामुद्रायाः फलकथनम् ।
इयं तु परमा मुद्रा जरामृत्युविनाशिनी ।
वायुना म्रियते नाऽपि खे गतेश्च प्रदायिनी ॥ ७८॥
शठाय भक्तिहीनाय न देया यस्य कस्यचित् ।
दत्ते च सिद्धिहानिः स्यात्सत्यं वच्मि च चण्ड ते ॥ ७९॥
अथाऽऽकाशीधारणामुद्राकथनम् ।
यत्सिन्धौ वरशुद्धवारिसदृशं व्योमं परं भासितं
तत्त्वं देवसदाशिवेन सहितं बीजं हकाराऽन्वितम् ।
प्राणं तत्र विलीय पञ्चघटिकाश्चित्ताऽन्वितं धारयेद्
एषा मोक्षकवाटभेदनकरी कुर्यान्नभोधारणाम् ॥ ८०॥
अथाऽऽकाशीधारणामुद्रायाः फलकथनम् ।
आकाशीधारणां मुद्रां यो वेत्ति स च योगवित् ।
न मृत्युर्जायते तस्य प्रलये नावसीदति ॥ ८१॥
अथाऽश्विनीमुद्राकथनम् ।
आकुञ्चयेद्गुदद्वारं प्रकाशयेत्पुनः पुनः ।
सा भवेदश्विनी मुद्रा शक्तिप्रबोधकारिणी ॥ ८२॥
अथाऽश्विनीमुद्रायाः फलकथनम् ।
अश्विनी परमा मुद्रा गुह्यरोगविनाशिनी ।
बलपुष्टिकरी चैव अकालमरणं हरेत् ॥ ८३॥
अथ पशिनीमुद्राकथनम् ।
कण्ठपृष्टे क्षिपेत्पादौ पाशवद्दृढबन्धनम् ।
सैव स्यात्पाशिनी मुद्रा शक्तिप्रबोधकारिणी ॥ ८४॥
अथ पशिनीमुद्रायाः फलकथनम् ।
पाशिनी महती मुद्रा बलपुष्टिविधायिनी ।
साधनीया प्रयत्नेन साधकैः सिद्धिकाङ्क्षिभिः ॥ ८५॥
अथ काकीमुद्राकथनम् ।
काकचञ्चुवदास्येन पिबेद्वायुं शनैः शनैः ।
काकी मुद्रा भवेदेषा सर्वरोगविनाशिनी ॥ ८६॥
अथ काकीमुद्रायाः फलकथनम् ।
काकीमुद्रा परा मुद्रा सर्वतन्त्रेषु गोपिता ।
अस्याः प्रसादमात्रेण न रोगी काकवद्भवेत् ॥ ८७॥
अथ मातङ्गिनीमुद्राकथनम् ।
कण्ठमग्ने जले स्थित्वा नासाभ्यां जलमाहरेत् ।
मुखान्निर्गमयेत्पश्चात्पुनर्वक्त्रेण चाऽऽहरेत् ॥ ८८॥
नासाभ्यां रेचयेत्पश्चात्कुर्यादेवं पुनः पुनः ।
मातङ्गिनी परा मुद्रा जरामृत्युविनाशिनी ॥ ८९॥
अथ मातङ्गिनीमुद्रायाः फलकथनम् ।
विरले निर्जने देशे स्थित्वा चैकाग्रमानसः ।
कुर्यान्मातङ्गिनीं मुद्रां मातङ्ग इव जायते ॥ ९०॥
यत्र यत्र स्थितो योगी सुखमत्यन्तमश्नुते ।
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन साधयेन्मुद्रिकां पराम् ॥ ९१॥
अथ भुजङ्गिनीमुद्राकथनम् ।
वक्त्रं किञ्चित्सुप्रसार्य चाऽनिलं गलया पिबेत् ।
सा भवेद्भुजङ्गी मुद्रा जरामृत्युविनाशिनी ॥ ९२॥
अथ भुजङ्गिनीमुद्रायाः फलकथनम् ।
यावच्च उदरे रोगा अजीर्णादि विशेषतः ।
तत्सर्वं नाशयेदाशु यत्र मुद्रा भुजङ्गिनी ॥ ९३॥
सर्वे रोगा विनश्यन्ति भुजङ्गीमुद्रया ध्रुवम् ।
योगसिद्धिप्रदा चेयं प्रोक्ता योगपरायणैः ॥
अथ मुद्राणां फलकथनम् ।
इदं तु मुद्रापटलं कथितं चण्ड ते शुभम् ।
वल्लभं सर्वसिद्धानां जरामरणनाशनम् ॥ ९४॥
शठाय भक्तिहीनाय न देयं यस्य कस्यचित् ।
गोपनीयं प्रयत्नेन दुर्लभं मरुतामपि ॥ ९५॥
ऋजवे शान्तचित्ताय गुरुभक्तिपराय च ।
कुलीनाय प्रदातव्यं भोगमुक्तिप्रदायकम् ॥ ९६॥
मुद्राणां पटलं ह्येतत्सर्वव्याधिविनाशनम् ।
नित्यमभ्यासशीलस्य जठराग्निविवर्धनम् ॥ ९७॥
न तस्य जायते मृत्युर्नास्य जरादिकं तथा ।
नाग्निजलभयं तस्य वायोरपि कुतो भयम् ॥ ९८॥
कासः श्वासः प्लीहा कुष्ठं श्लेष्मरोगाश्च विंशतिः ।
मुद्राणां साधनाच्चैव विनश्यन्ति न संशयः ॥ ९९॥
बहुना किमिहोक्तेन सारं वच्मि च चण्ड ते ।
नास्ति मुद्रासमं किञ्चित्सिद्धिदं क्षितिमण्डले ॥ १००॥
gheraṇḍa uvāca ।
mahāmudrā nabhomudrā uḍḍīyānaṃ jalandharam ।
mūlabandhaṃ mahābandhaṃ mahāvedhaśca khecarī ॥ 1॥
viparītakarī yonirvajrolī śakticālanī ।
tāḍāgī māṇḍukīmudrā śāmbhavī pañcadhāraṇā ॥ 2॥
aśvinī pāśinī kākī mātaṅgī ca bhujaṅginī ।
pañcaviṃśatimudrāśca siddhidā iha yoginām ॥ 3॥
atha mudrāṇāṃ phalakathanam ।
mudrāṇāṃ paṭalaṃ devi kathitaṃ tava saṃnidhau ।
yena vijñātamātreṇa sarvasiddhiḥ prajāyate ॥ 4॥
gopanīyaṃ prayatnena na deyaṃ yasya kasyacit ।
prītidaṃ yogināṃ caiva durlabhaṃ marutāmapi ॥ 5।
atha mahāmudrākathanam ।
pāyumūlaṃ vāmagulphe saṃpīḍya dṛḍhayatnataḥ ।
yāmyapādaṃ prasāryātha kare dhṛtapadāṅgulaḥ ॥ 6॥
kaṇṭhasaṅkocanaṃ kṛtvā bhruvormadhyaṃ nirīkṣayet ।
mahāmudrābhidhā mudrā kathyate caiva sūribhiḥ ॥
(pāṭhabhedapūrakairvāyuṃ saṃpūrya mahāmudrā nigadyate ।
tataḥ śanaiḥ śanairevaṃ recayettaṃ na vegataḥ) ॥ 7॥
atha mahāmudrāphalakathanam ।
valitaṃ palitaṃ caiva jarāṃ mṛtyuṃ nivārayet ।
kṣayakāsaṃ gudāvartaṃ plīhājīrṇaṃ jvaraṃ tathā ।
nāśayetsarvarogāṃśca mahāmudrā ca sādhanāt ॥ 8॥
atha nabhomudrākathanam ।
yatra yatra sthito yogī sarvakāryeṣu sarvadā ।
ūrdhvajihvaḥ sthiro bhūtvā dhārayetpavanaṃ sadā ।
nabhomudrā bhavedeṣā yogināṃ roganāśinī ॥ 9॥
atha uḍḍīyānakathanam ।
udare paścimaṃ tānaṃ nābherūrdhvaṃ tu kārayet ।
uḍḍīnaṃ kurute yasmādaviśrāntaṃ mahākhagaḥ ।
uḍḍīyānaṃ tvasau bandho mṛtyumātaṅgakesarī ॥ 10॥
athoḍḍīyānabandhasya phalakathanam ।
samagrādbandhanāddhyetaduḍḍīyānaṃ viśiṣyate ।
uḍḍīyāne samabhyaste muktiḥ svābhāvikī bhavet ॥ 11॥
atha jālandharabandhakathanam ।
kaṇṭhasaṅkocanaṃ kṛtvā cibukaṃ hṛdaye nyaset ।
jālandhare kṛte bandhe ṣoḍaśādhārabandhanam ।
jālandharamahāmudrā mṛtyośca kṣayakāriṇī ॥ 12॥
atha jālandharabandhasya phalakathanam ।
siddhaṃ jālandharaṃ bandhaṃ yogināṃ siddhidāyakam ।
ṣaṇmāsamabhyasedyo hi sa siddho nā’tra saṃśayaḥ ॥ 13॥
atha mūlabandhakathanam ।
pārṣṇinā vāmapādasya yonimākuñcayettataḥ ।
nābhigranthiṃ merudaṇḍe saṃpīḍya yatnataḥ sudhīḥ ॥ 14॥
meḍhraṃ dakṣiṇagulphe tu dṛḍhabandhaṃ samācaret ।
nābherūrdhvamadhaścāpi tānaṃ kuryātprayatnataḥ ।
jarāvināśinī mudrā mūlabandho nigadyate ॥ 15॥
atha mūlabandhasya phalakathanam ।
saṃsārasamudraṃ tartumabhilaṣati yaḥ pumān ।
virale sugupto bhūtvā mudrāmetāṃ samabhyaset ॥ 16॥
abhyāsādbandhanasyāsya marutsiddhirbhaveddhruvam ।
sādhayedyatnatastarhi maunī tu vijitā’lasaḥ ॥ 17॥
atha mahābandhakathanam ।
vāmapādasya gulphena pāyumūlaṃ nirodhayet ।
dakṣapādena tadgulphaṃ saṃpīḍya yatnataḥ sudhīḥ ॥ 18॥
śanaiḥ śanaiścālayetpārṣṇiṃ yonimākuñcayecchanaiḥ ।
jālandhare dhārayetprāṇaṃ mahābandho nigadyate ॥ 19॥
atha mahābandhasya phalakathanam ।
mahābandhaḥ paro bandho jarāmaraṇanāśanaḥ ।
prasādādasya bandhasya sādhayetsarvavāñcitam ॥ 20॥
atha mahāvedhakathanam ।
rūpayauvanalāvaṇyaṃ nārīṇāṃ puruṣaṃ vinā ।
mūlabandhamahābandhau mahāvedhaṃ vinā tathā ॥ 21॥
mahābandhaṃ samāsādya uḍḍānakumbhakaṃ caret ।
mahāvedhaḥ samākhyāto yogināṃ siddhidāyakaḥ ॥ 22॥
atha mahāvedhasya phalakathanam ।
mahābandhamūlabandhau mahāvedhasamanvitau ।
pratyahaṃ kurute yastu sa yogī yogavittamaḥ ॥ 23॥
na mṛtyuto bhayaṃ tasya na jarā tasya vidyate ।
gopanīyaḥ prayatnena vedho’yaṃ yogipuṅgavaiḥ ॥ 24॥
jihvā’dho nāḍīṃ sañcinnāṃ rasanāṃ cālayetsadā ।
dohayennavanītena lauhayantreṇa karṣayet ॥ 25॥
evaṃ nityaṃ samabhyāsāllambikā dīrghatāṃ vrajet ।
yāvadgacchedbhruvormadhye tadā gacchati khecarī ॥ 26॥
rasanāṃ tālumadhye tu śanaiḥ śanaiḥ praveśayet ।
kapālakuhare jihvā praviṣṭā viparītagā ।
bhruvormadhye gatā dṛṣṭirmudrā bhavati khecarī ॥ 27॥
atha khecarī mudrāyāḥ phalakathanam ।
na ca mūrcchā kṣudhā tṛṣṇā naivā”lasyaṃ prajāyate ।
na ca rogo jarā mṛtyurdevadehaḥ sa jāyate ॥ 28॥
na cāgnirdahate gātraṃ na śoṣayati mārutaḥ ।
na dehaṃ kledayantyāpo daṃśayenna bhujaṅgamaḥ ॥ 29॥
lāvaṇyaṃ ca bhavedgātre samādhirjāyate dhruvam ।
kapālavaktrasaṃyoge rasanā rasamāpnuyāt ॥ 30॥
nānārasasamudbhūtamānandaṃ ca dine dine ।
ādau lavaṇakṣāraṃ ca tatastiktakaṣāyakam ॥ 31॥
navanītaṃ ghṛtaṃ kṣīraṃ dadhitakramadhūni ca ।
drākṣārasaṃ ca pīyūṣaṃ jāyate rasanodakam ॥ 32॥
atha viparītakaraṇīmudrākathanam ।
nābhimūle vasetsūryastālumūle ca candramāḥ ।
amṛtaṃ grasate sūryastato mṛtyuvaśo naraḥ ॥ 33॥
ūrdhvaṃ ca yojayetsūryaṃ candraṃ ca adha ānayet ।
viparītakarī mudrā sarvatantreṣu gopitā ॥ 34॥
bhūmau śiraśca saṃsthāpya karayugmaṃ samāhitaḥ ।
ūrdhvapādaḥ sthiro bhūtvā viparītakarī matā ॥ 35॥
atha viparītakaraṇīmudrāyāḥ phalakathanam ।
mudrāṃ ca sādhayennityaṃ jarāṃ mṛtyuṃ ca nāśayet ।
sa siddhaḥ sarvalokeṣu pralaye’pi na sīdati ॥ 36॥
atha yonimudrākathanam ।
siddhāsanaṃ samāsādya karṇākṣināsikāmukham ।
aṅguṣṭhatarjanīmadhyānāmādibhiśca dhārayet ॥ 37॥
kākībhiḥ prāṇaṃ saṅkṛṣya apāne yojayettataḥ ।
ṣaṭcakrāṇi kramāddhyātvā huṃ haṃsamanunā sudhīḥ ॥ 38॥
caitanyamānayeddevīṃ nidritā yā bhujaṅginī ।
jīvena sahitāṃ śaktiṃ samutthāpya parāmbuje ॥ 39॥
śaktimayaḥ svayaṃ bhūtvā paraṃ śivena saṅgamam ।
nānāsukhaṃ vihāraṃ ca cintayetparamaṃ sukham ॥ 40।
śivaśaktisamāyogādekāntaṃ bhuvi bhāvayet ।
ānandamānaso bhūtvā ahaṃ brahmeti sambhavet ॥ 41॥
yonimudrā parā gopyā devānāmapi durlabhā ।
sakṛttu lābhasaṃsiddhiḥ samādhisthaḥ sa eva hi ॥ 42॥
atha yonimudrāphalakathanam ।
brahmahā bhrūṇahā caiva surāpī gurutalpagaḥ ।
etaiḥ pāpairna lipyeta yonimudrānibandhanāt ॥ 43॥
yāni pāpāni ghorāṇi upapāpāni yāni ca ।
tāni sarvāṇi naśyanti yonimudrānibandhanāt ।
tasmādabhyasanaṃ kuryādyadi muktiṃ samicchati ॥ 44॥
atha vajrolimudrākathanam ।
dharāmavaṣṭabhya karayostalābhyā-
mūrdhvaṃ kṣipetpādayugaṃ śiraḥ khe ।
śaktiprabodhāya cirajīvanāya
vajrolimudrāṃ munayo vadanti ॥ 45॥
atha vajrolimudrāyāḥ phalakathanam ।
ayaṃ yogo yogaśreṣṭho yogināṃ muktikāraṇam ।
ayaṃ hitaprado yogo yogināṃ siddhidāyakaḥ ॥ 46॥
etadyogaprasādena bindusiddhirbhaveddhruvam ।
siddhe bindau mahāyatne kiṃ na sidhyati bhūtale ॥ 47॥
bhogena mahatā yukto yadi mudrāṃ samācaret ।
tathā’pi sakalā siddhistasya bhavati niścitam ॥ 48॥
atha śakticālanīmudrākathanam ।
mūlādhāre ātmaśaktiḥ kuṇḍalī paradevatā ।
śayitā bhujagā”kārā sārdhatrivalayā’nvitā ॥ 49॥
yāvatsā nidritā dehe tāvajjīvaḥ paśuryathā ।
jñānaṃ na jāyate tāvatkoṭiyogaṃ samabhyaset ॥ 50॥
udghāṭayetkavāṭaṃ ca yathā kuñcikayā haṭhāt ।
kuṇḍalinyāḥ prabodhena brahmadvāraṃ prabhedayet ॥ 51॥
nābhiṃ saṃveṣṭya vastreṇa na ca nagno bahiḥ sthitaḥ ।
gopanīyagṛhe sthitvā śakticālanamabhyaset ॥ 52॥
vitastipramitaṃ dīrghaṃ vistāre caturaṅgulam ।
mṛdulaṃ dhavalaṃ sūkṣmaṃ veṣṭanāmbaralakṣaṇam ।
evamambarayuktaṃ ca kaṭisūtreṇa yojayet ॥ 53॥
bhasmanā gātraṃ saṃlipya siddhāsanaṃ samācaret ।
nāsābhyāṃ prāṇamākṛṣya apāne yojayedbalāt ॥ 54॥
tāvadākuñcayedguhyaṃ śanairaśvinimudrayā ।
yāvadgacchetsuṣumṇāyāṃ vāyuḥ prakāśayeddhaṭhāt ॥ 55॥
tadā vāyuprabandhena kumbhikā ca bhujaṅginī ।
baddhaśvāsastato bhūtvā ūrdhvamārgaṃ prapadyate ।
śabdadvayaṃ phalaikaṃ tu yonimudrāṃ ca cālayet ॥ 56॥
vinā śakticālanena yonimudrā na sidhyati ।
ādau cālanamabhyasya yonimudrāṃ samabhyaset ॥ 57॥
iti te kathitaṃ caṇḍakapāle śakticālanam ।
gopanīyaṃ prayatnena dine dine samabhyaset ॥ 58॥
atha śakticālanīmudrāyāḥ phalakathanam ।
mudreyaṃ paramā gopyā jarāmaraṇanāśinī ।
tasmādabhyasanaṃ kāryaṃ yogibhiḥ siddhikāṅkṣibhiḥ ॥ 59॥
nityaṃ yo’bhyasate yogī siddhistasya kare sthitā ।
tasya vigrahasiddhiḥ syādrogāṇāṃ saṅkṣayo bhavet ॥ 60॥
atha taḍāgīmudrākathanam ।
udaraṃ paścimottānaṃ kṛtvā ca taḍāgākṛti ।
taḍāgī sā parāmudrā jarāmṛtyuvināśinī ॥ 61॥
atha māṇḍukīmudrākathanam ।
mukhaṃ samudritaṃ kṛtvā jihvāmūlaṃ pracālayet ।
śanairgrasedamṛtaṃ tanmāṇḍukīṃ mudrikāṃ viduḥ ॥ 62॥
atha māṇḍukīmudrāyāḥ kathanam ।
valitaṃ palitaṃ naiva jāyate nityayauvanam ।
na keśe jāyate pāko yaḥ kuryānnityamāṇḍukīm ॥ 63॥
atha śāmbhavīmudrākathanam ।
netrāñjanaṃ samālokya ātmārāmaṃ nirīkṣayet ।
sā bhavecchāmbhavī mudrā sarvatantreṣu gopitā ॥ 64॥
atha śāmbhavīmudrāyāḥ phalakathanam ।
vedaśāstrapurāṇāni sāmānyagaṇikā iva ।
iyaṃ tu śāmbhavī mudrā guptā kulavadhūriva ॥ 65॥
sa eva ādināthaśca sa ca nārāyaṇaḥ svayam ।
sa ca brahmā sṛṣṭikārī yo mudrāṃ vetti śāmbhavīm ॥ 66॥
satyaṃ satyaṃ punaḥ satyaṃ satyamuktaṃ maheśvaraḥ ।
śāmbhavīṃ yo vijānīyātsa ca brahma na cā’nyathā ॥ 67॥
atha pañcadhāraṇāmudrākathanam ।
kathitā śāmbhavī mudrā śaṛṇuṣva pañcadhāraṇām ।
dhāraṇāni samāsādya kiṃ na sidhyati bhūtale ॥ 68॥
anena naradehena svargeṣu gamanā”gamam ।
manogatirbhavettasya khecaratvaṃ na cā’nyathā ॥ 69॥
atha pārthivīdhāraṇāmudrākathanam ।
yattattvaṃ haritāladeśaracitaṃ bhaumaṃ lakārā’nvitaṃ
vedāsraṃ kamalāsanena sahitaṃ kṛtvā hṛdi sthāyinam ।
prāṇaṃ tatra vilīya pañcaghaṭikāścittā’nvitaṃ dhārayed-
eṣā stambhakarī sadā kṣitijayaṃ kuryādadhodhāraṇā ॥ 70॥
atha pārthivīdhāraṇāmudrāyāḥ phalakathanam ।
pārthivīdhāraṇāmudrāṃ yaḥ karoti ca nityaśaḥ ।
mṛtyuñjayaḥ svayaṃ so’pi sa siddho vicaredbhuvi ॥ 71॥
athā”mbhasīdhāraṇāmudrākathanam ।
śaṅkhendupratimaṃ ca kundadhavalaṃ tattvaṃ kilālaṃ śubhaṃ
tatpīyūṣavakārabījasahitaṃ yuktaṃ sadā viṣṇunā ।
prāṇaṃ tatra vilīya pañcaghaṭikāścittā’nvitaṃ dhārayed-
eṣā duḥsahatāpapāpahariṇī syādāmbhasī dhāraṇā ॥ 72॥
athā”mbhasīdhāraṇāmudrāyāḥ phalakathanam ।
āmbhasīṃ paramāṃ mudrāṃ yo jānāti sa yogavit ।
jale ca gabhīre ghore maraṇaṃ tasya no bhavet ॥ 73॥
iyaṃ tu paramā mudrā gopanīyā prayatnataḥ ।
prakāśātsiddhihāniḥ syātsatyaṃ vacmi ca tattvataḥ ॥ 74॥
athā”gneyīdhāraṇāmudrākathanam ।
yannābhisthitamindragopasadṛśaṃ bījaṃ trikoṇā’nvitaṃ
tattvaṃ tejamayaṃ pradīptamaruṇaṃ rudreṇa yatsiddhidam ।
prāṇaṃ tatra vilīya pañcaghaṭikāścittā’nvitaṃ dhārayed-
eṣā kālagabhīrabhītiharaṇī vaiśvānarī dhāraṇā ॥ 75॥
athā”gneyīdhāraṇāmudrāyāḥ phalakathanam ।
pradīpte jvalite vahnau yadi patati sādhakaḥ ।
etanmudrāprasādena sa jīvati na mṛtyubhāk ॥ 76॥
atha vāyavīdhāraṇāmudrākathanam ।
yadbhinnā’ñjanapuñjasaṃnibhamidaṃ dhūmrā’vabhāsaṃ
paraṃ tattvaṃ sattvamayaṃ yakārasahitaṃ yatreśvaro devatā ।
prāṇaṃ tatra vilīya pañcaghaṭikāścittā’nvitaṃ dhārayed-
eṣā khe gamanaṃ karoti yamināṃ syādvāyavī dhāraṇā ॥ 77॥
atha vāyavīdhāraṇāmudrāyāḥ phalakathanam ।
iyaṃ tu paramā mudrā jarāmṛtyuvināśinī ।
vāyunā mriyate nā’pi khe gateśca pradāyinī ॥ 78॥
śaṭhāya bhaktihīnāya na deyā yasya kasyacit ।
datte ca siddhihāniḥ syātsatyaṃ vacmi ca caṇḍa te ॥ 79॥
athā”kāśīdhāraṇāmudrākathanam ।
yatsindhau varaśuddhavārisadṛśaṃ vyomaṃ paraṃ bhāsitaṃ
tattvaṃ devasadāśivena sahitaṃ bījaṃ hakārā’nvitam ।
prāṇaṃ tatra vilīya pañcaghaṭikāścittā’nvitaṃ dhārayed
eṣā mokṣakavāṭabhedanakarī kuryānnabhodhāraṇām ॥ 80॥
athā”kāśīdhāraṇāmudrāyāḥ phalakathanam ।
ākāśīdhāraṇāṃ mudrāṃ yo vetti sa ca yogavit ।
na mṛtyurjāyate tasya pralaye nāvasīdati ॥ 81॥
athā’śvinīmudrākathanam ।
ākuñcayedgudadvāraṃ prakāśayetpunaḥ punaḥ ।
sā bhavedaśvinī mudrā śaktiprabodhakāriṇī ॥ 82॥
athā’śvinīmudrāyāḥ phalakathanam ।
aśvinī paramā mudrā guhyarogavināśinī ।
balapuṣṭikarī caiva akālamaraṇaṃ haret ॥ 83॥
atha paśinīmudrākathanam ।
kaṇṭhapṛṣṭe kṣipetpādau pāśavaddṛḍhabandhanam ।
saiva syātpāśinī mudrā śaktiprabodhakāriṇī ॥ 84॥
atha paśinīmudrāyāḥ phalakathanam ।
pāśinī mahatī mudrā balapuṣṭividhāyinī ।
sādhanīyā prayatnena sādhakaiḥ siddhikāṅkṣibhiḥ ॥ 85॥
atha kākīmudrākathanam ।
kākacañcuvadāsyena pibedvāyuṃ śanaiḥ śanaiḥ ।
kākī mudrā bhavedeṣā sarvarogavināśinī ॥ 86॥
atha kākīmudrāyāḥ phalakathanam ।
kākīmudrā parā mudrā sarvatantreṣu gopitā ।
asyāḥ prasādamātreṇa na rogī kākavadbhavet ॥ 87॥
atha mātaṅginīmudrākathanam ।
kaṇṭhamagne jale sthitvā nāsābhyāṃ jalamāharet ।
mukhānnirgamayetpaścātpunarvaktreṇa cā”haret ॥ 88॥
nāsābhyāṃ recayetpaścātkuryādevaṃ punaḥ punaḥ ।
mātaṅginī parā mudrā jarāmṛtyuvināśinī ॥ 89॥
atha mātaṅginīmudrāyāḥ phalakathanam ।
virale nirjane deśe sthitvā caikāgramānasaḥ ।
kuryānmātaṅginīṃ mudrāṃ mātaṅga iva jāyate ॥ 90॥
yatra yatra sthito yogī sukhamatyantamaśnute ।
tasmātsarvaprayatnena sādhayenmudrikāṃ parām ॥ 91॥
atha bhujaṅginīmudrākathanam ।
vaktraṃ kiñcitsuprasārya cā’nilaṃ galayā pibet ।
sā bhavedbhujaṅgī mudrā jarāmṛtyuvināśinī ॥ 92॥
atha bhujaṅginīmudrāyāḥ phalakathanam ।
yāvacca udare rogā ajīrṇādi viśeṣataḥ ।
tatsarvaṃ nāśayedāśu yatra mudrā bhujaṅginī ॥ 93॥
sarve rogā vinaśyanti bhujaṅgīmudrayā dhruvam ।
yogasiddhipradā ceyaṃ proktā yogaparāyaṇaiḥ ॥
atha mudrāṇāṃ phalakathanam ।
idaṃ tu mudrāpaṭalaṃ kathitaṃ caṇḍa te śubham ।
vallabhaṃ sarvasiddhānāṃ jarāmaraṇanāśanam ॥ 94॥
śaṭhāya bhaktihīnāya na deyaṃ yasya kasyacit ।
gopanīyaṃ prayatnena durlabhaṃ marutāmapi ॥ 95॥
ṛjave śāntacittāya gurubhaktiparāya ca ।
kulīnāya pradātavyaṃ bhogamuktipradāyakam ॥ 96॥
mudrāṇāṃ paṭalaṃ hyetatsarvavyādhivināśanam ।
nityamabhyāsaśīlasya jaṭharāgnivivardhanam ॥ 97॥
na tasya jāyate mṛtyurnāsya jarādikaṃ tathā ।
nāgnijalabhayaṃ tasya vāyorapi kuto bhayam ॥ 98॥
kāsaḥ śvāsaḥ plīhā kuṣṭhaṃ śleṣmarogāśca viṃśatiḥ ।
mudrāṇāṃ sādhanāccaiva vinaśyanti na saṃśayaḥ ॥ 99॥
bahunā kimihoktena sāraṃ vacmi ca caṇḍa te ।
nāsti mudrāsamaṃ kiñcitsiddhidaṃ kṣitimaṇḍale ॥ 100॥
इति श्रीघेरण्डसंहितायां घेरण्डचण्डकापालिसंवादे
घटस्थयोगप्रकरणे मुद्राप्रयोगो नाम तृतीयोपदेशः ॐ ॥
iti śrīgheraṇḍasaṃhitāyāṃ gheraṇḍacaṇḍakāpālisaṃvāde
ghaṭasthayogaprakaraṇe mudrāprayogo nāma tṛtīyopadeśaḥ oṃ ॥
घेरण्ड उवाच ।
अथाऽतः संप्रवक्ष्यामि प्रत्याहारमनुत्तमम् ।
यस्य विज्ञानमात्रेण कामादिरिपुनाशनम् ॥ १॥
यतो यतो निश्चरति मनश्चञ्चलमस्थिरम् ।
ततस्ततो नियम्यैतदात्मन्येव वशं नयेत् ॥ २॥
यत्र यत्र गता दृष्टिर्मनस्तत्र प्रगच्छति ।
ततः प्रत्याहरेदेतदात्मन्येव वशं नयेत् ॥ ३॥
पुरस्कारं तिरस्कारं सुश्राव्यं दुःश्रुतं तथा ।
मनस्तस्मान्नियम्यैतदात्मन्येव वशं नयेत् ॥ ४॥
शीतं वाऽपि तथा चोष्णं यन्मनःस्पर्शयोगतः ।
तस्मात्प्रत्याहरेदेतदात्मन्येव वशं नयेत् ॥ ५॥
मधुराम्लकतिक्तादिरसं गतं यदा मनः ।
तस्मात्प्रत्याहरेदेतदात्मन्येव वशं नयेत् ॥ ६॥
सुगन्धे वाऽपि दुर्गन्धे घ्राणेषु जायते मनः ।
तस्मात्प्रत्याहरेदेतदात्मन्येव वशं नयेत् ॥ ७॥
शब्दादिष्वनुरक्तानि निगृह्याक्षाणि योगवित् ।
कुर्याच्चित्तानुचारीणि प्रत्याहारपरायणः ॥ ८॥
वश्यता परमा तेन जायतेऽतिचलात्मनाम् ।
इन्द्रियाणामवश्यैस्तैर्न योगी योगसाधकः ॥ ९॥
प्राणायामैर्दहेद्दोषान्धारणाभिश्च किल्बिषम् ।
प्रत्याहारेण विषयान्ध्यानेनानीश्वराङ्गुणान् ॥ १०॥
यथा पर्वतधातूनां दोषा दह्यन्ति धाम्यताम् ।
तथेन्द्रियकृता दोषा दह्यन्ते प्राणनिग्रहात् ॥ ११॥
समः समासनो भूत्वा संहृत्य चरणावुभौ ।
संवृतास्यस्तथैवोरू सम्यग्विष्टभ्य चाग्रतः ॥ १२॥
पार्ष्णिभ्यां लिङ्गवृषणावस्पृशन्प्रयतः स्थितः ।
किञ्चिदुन्नामितशिरा दन्तैर्दन्तान्न संस्पृशेत् ।
संपश्यन्नासिकाग्रं स्वं दिशश्चानवलोकयन् ॥ १३॥
रजसा तमसो वृत्तिं सत्त्वेन रजसस्तथा ।
सञ्चाद्य निर्मले सत्त्वे स्थितो युञ्जीत योगवित् ॥ १४॥
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यः प्राणादीन्मन एव च ।
निगृह्य समवायेन प्रत्याहारमुपक्रमेत् ॥ १५॥
यस्तु प्रत्याहरेत्कामान्सर्वाङ्गानीव कच्छपः ।
सदात्मरतिरेकस्थः पश्यत्यात्मानमात्मनि ॥ १६॥
स बाह्याभ्यन्तरं शौचं निष्पाद्याकण्ठनाभितः ।
पूरयित्वा बुधो देहं प्रत्याहारमुपक्रमेत् ॥ १७॥
तथा वै योगयुक्तस्य योगिनो नियतात्मनः ।
सर्वे दोषाः प्रणश्यन्ति स्वस्थश्चैवोपजायते ॥ १८॥
gheraṇḍa uvāca ।
athā’taḥ saṃpravakṣyāmi pratyāhāramanuttamam ।
yasya vijñānamātreṇa kāmādiripunāśanam ॥ 1॥
yato yato niścarati manaścañcalamasthiram ।
tatastato niyamyaitadātmanyeva vaśaṃ nayet ॥ 2॥
yatra yatra gatā dṛṣṭirmanastatra pragacchati ।
tataḥ pratyāharedetadātmanyeva vaśaṃ nayet ॥ 3॥
puraskāraṃ tiraskāraṃ suśrāvyaṃ duḥśrutaṃ tathā ।
manastasmānniyamyaitadātmanyeva vaśaṃ nayet ॥ 4॥
śītaṃ vā’pi tathā coṣṇaṃ yanmanaḥsparśayogataḥ ।
tasmātpratyāharedetadātmanyeva vaśaṃ nayet ॥ 5॥
madhurāmlakatiktādirasaṃ gataṃ yadā manaḥ ।
tasmātpratyāharedetadātmanyeva vaśaṃ nayet ॥ 6॥
sugandhe vā’pi durgandhe ghrāṇeṣu jāyate manaḥ ।
tasmātpratyāharedetadātmanyeva vaśaṃ nayet ॥ 7॥
śabdādiṣvanuraktāni nigṛhyākṣāṇi yogavit ।
kuryāccittānucārīṇi pratyāhāraparāyaṇaḥ ॥ 8॥
vaśyatā paramā tena jāyate’ticalātmanām ।
indriyāṇāmavaśyaistairna yogī yogasādhakaḥ ॥ 9॥
prāṇāyāmairdaheddoṣāndhāraṇābhiśca kilbiṣam ।
pratyāhāreṇa viṣayāndhyānenānīśvarāṅguṇān ॥ 10॥
yathā parvatadhātūnāṃ doṣā dahyanti dhāmyatām ।
tathendriyakṛtā doṣā dahyante prāṇanigrahāt ॥ 11॥
samaḥ samāsano bhūtvā saṃhṛtya caraṇāvubhau ।
saṃvṛtāsyastathaivorū samyagviṣṭabhya cāgrataḥ ॥ 12॥
pārṣṇibhyāṃ liṅgavṛṣaṇāvaspṛśanprayataḥ sthitaḥ ।
kiñcidunnāmitaśirā dantairdantānna saṃspṛśet ।
saṃpaśyannāsikāgraṃ svaṃ diśaścānavalokayan ॥ 13॥
rajasā tamaso vṛttiṃ sattvena rajasastathā ।
sañcādya nirmale sattve sthito yuñjīta yogavit ॥ 14॥
indriyāṇīndriyārthebhyaḥ prāṇādīnmana eva ca ।
nigṛhya samavāyena pratyāhāramupakramet ॥ 15॥
yastu pratyāharetkāmānsarvāṅgānīva kacchapaḥ ।
sadātmaratirekasthaḥ paśyatyātmānamātmani ॥ 16॥
sa bāhyābhyantaraṃ śaucaṃ niṣpādyākaṇṭhanābhitaḥ ।
pūrayitvā budho dehaṃ pratyāhāramupakramet ॥ 17॥
tathā vai yogayuktasya yogino niyatātmanaḥ ।
sarve doṣāḥ praṇaśyanti svasthaścaivopajāyate ॥ 18॥
इति श्रीघेरण्डसंहितायां घेरण्डचण्डसंवादे घटस्थयोगे
प्रत्याहारप्रयोगो नाम चतुर्थोपदेशः ॐ ॥
iti śrīgheraṇḍasaṃhitāyāṃ gheraṇḍacaṇḍasaṃvāde ghaṭasthayoge
pratyāhāraprayogo nāma caturthopadeśaḥ oṃ ॥
घेरण्ड उवाच ।
अथाऽतः संप्रवक्ष्यामि प्राणायामस्य यद्विधिम् ।
यस्य साधनमात्रेण देवतुल्यो भवेन्नरः ॥ १॥
आदौ स्थानं तथा कालं मिताऽहारं तथापरम् ।
नाडीशुद्धिं ततः पश्चात्प्राणायामं च साधयेत् ॥ २॥
अथ स्थाननिर्णयः ।
दूरदेशे तथाऽरण्ये राजधान्यां जनान्तिके ।
योगारम्भं न कुर्वीत कृतश्चेत्सिद्धिहा भवेत् ॥ ३॥
अविश्वासं दूरदेशे अरण्ये रक्षिवर्जितम् ।
लोकारण्ये प्रकाशश्च तस्मात्त्रीणि विवर्जयेत् ॥ ४॥
सुदेशे धार्मिके राज्ये सुभिक्षे निरुपद्रवे ।
तत्रैकं कुटिरं कृत्वा प्राचीरैः परिवेष्टितम् ॥ ५॥
वापीकूपतडागं च प्राचीरमध्यवर्ति च ।
नात्युच्चं नातिनिम्नं च कुटिरं कीटवर्जितम् ॥ ६॥
सम्यग्गोमयलिप्तं च कुटिरं तत्र निर्मितम् ।
एवं स्थाने हि गुप्ते च प्राणायामं समभ्यसेत् ॥ ७॥
अथ कालनिर्णयः ।
हेमन्ते शिशिरे ग्रीष्मे वर्षायां च ऋतौ तथा ।
योगारम्भं न कुर्वीत कृते योगो हि रोगदः ॥ ८॥
वसन्ते शरदि प्रोक्तं योगारम्भं समाचरेत् ।
तथा योगी भवेत्सिद्धो रोगान्मुक्तो भवेद्ध्रुवम् ॥ ९॥
चैत्रादिफाल्गुनान्ते च माघादिफाल्गुनान्तिके ।
द्वौ द्वौ मासावृतुभागावनुभावश्चतुश्चतुः ॥ १०॥
वसन्तश्चैत्रवैशाखौ ज्येष्ठाषाढौ च ग्रीष्मकौ ।
वर्षा श्रावणभाद्राभ्यां शरदाश्विनकार्तिकौ ।
मार्गपौषौ च हेमन्तः शिशिरो माघफाल्गुनौ ॥ ११॥
अनुभावं प्रवक्ष्यामि ऋतूनां च यथोदितम् ।
माघादिमाधवान्तेषु वसन्तानुभवं विदुः ॥ १२॥
चैत्रादि चाषाढान्तं च निदाघानुभवं विदुः ।
आषाढादि चाश्विनान्तं प्रावृषानुभवं विदुः ॥ १३॥
भाद्रादिमार्गशीर्षान्तं शरदोऽनुभवं विदुः ।
कार्तिकादिमाघमासान्तं हेमन्तानुभवं विदुः ।
मार्गादिचतुरो मासाञ्शिशिरानुभवं विदुः ॥ १४॥
वसन्ते वापि शरदि योगारम्भं समाचरेत् ।
तदा योगी भवेत्सिद्धो विनाऽऽयासेन कथ्यते ॥ १५॥
अथ मिताहारः ।
मिताहारं विना यस्तु योगारम्भं तु कारयेत् ।
नानारोगो भवेत्तस्य किञ्चिद्योगो न सिध्यति ॥ १६॥
शाल्यन्नं यवपिष्टं वा गोधूमपिष्टकं तथा ।
मुद्गं माषचणकादि शुभ्रं च तुषवर्जितम् ॥ १७॥
पटोलं पनसं मानं कक्कोलं च शुकाशकम् ।
द्राढिकां कर्कटीं रम्भां डुम्बरीं कण्टकण्टकम् ॥ १८॥
आमरम्भां बालरम्भां रम्भादण्डं च मूलकम् ।
वार्ताकीं मूलकमृद्धिं योगी भक्षणमाचरेत् ॥ १९॥
बालशाकं कालशाकं तथा पटोलपत्रकम् ।
पञ्चशाकं प्रशंसीयाद्वास्तूकं हिलमोचिकाम् ॥ २०॥
शुद्धं सुमधुरं स्निग्धमुदरार्धविवर्जितम् ।
भुज्यते सुरसं प्रीत्या मिताहारमिमं विदुः ॥ २१॥
अन्नेन पूरयेदर्धं तोयेन तु तृतीयकम् ।
उदरस्य तुरीयांशं संरक्षेद्वायुचारणे ॥ २२॥
कट्वम्लं लवणं तिक्तं भृष्टं च दधि तक्रकम् ।
शाकोत्कटं तथा मद्यं तालं च पनसं तथा ॥ २३॥
कुलत्थं मसूरं पाण्डुं कूष्माण्डं शाकदण्डकम् ।
तुम्बीकोलकपित्थं च कण्टबिल्वं पलाशकम् ॥ २४॥
कदम्बं जम्बीरं बिम्बं लकुचं लशुनं विषम् ।
कामरङ्गं पियालं च हिङ्गुशाल्मलिकेमुकम् ॥ २५॥
योगारम्भे वर्जयेच्च पथस्त्रीवह्निसेवनम् ॥ २६॥
नवनीतं घृतं क्षीरं गुडं शर्करादि चैक्षवम् ।
पक्वरम्भां नारिकेलं दाडिम्बमशिवासवम् ।
द्राक्षां तु लवनीं धात्रीं रसमम्लविवर्जितम् ॥ २७॥
एलाजातिलवङ्गं च पौरुषं जम्बुजाम्बलम् ।
हरीतकीं खर्जूरं च योगी भक्षणमाचरेत् ॥ २८॥
लघुपाकं प्रियं स्निग्धं तथा धातुप्रपोषणम् ।
मनोऽभिलषितं योग्यं योगी भोजनमाचरेत् ॥ २९॥
काठिन्यं दुरितं पूतिमुष्णं पर्युषितं तथा ।
अतिशीतं चाति चोष्णं भक्ष्यं योगी विवर्जयेत् ॥ ३०॥
प्रातःस्नानोपवासादिकायक्लेशविधिं तथा ।
एकाहारं निराहारं यामान्ते च न कारयेत् ॥ ३१॥
एवं विधिविधानेन प्राणायामं समाचरेत् ।
आरम्भे प्रथमे कुर्यात्क्षीराज्यं नित्यभोजनम् ।
मध्याह्ने चैव सायाह्ने भोजनद्वयमाचरेत् ॥ ३२॥
अथ नाडीशुद्धिः ।
कुशासने मृगाजिने व्याघ्राजिने च कम्बले ।
स्थलासने समासीनः प्राङ्मुखो वाप्युदङ्मुखः ।
नाडीशुद्धिं समासाद्य प्राणायामं समभ्यसेत् ॥ ३३॥
चण्डकापालिरुवाच ।
नाडीशुद्धिं कथं कुर्यान्नाडीशुद्धिस्तु कीदृशी ।
तत्सर्वं श्रोतुमिच्छामि तद्वदस्व दयानिधे ॥ ३४॥
घेरण्ड उवाच ।
मलाकुलासु नाडीषु मारुतो नैव गच्छति ।
प्राणायामः कथं सिध्येत्तत्त्वज्ञानं कथं भवेत् ।
तस्मादादौ नडीशुद्धिं प्राणायामं ततोऽभ्यसेत् ॥ ३५॥
नाडीशुद्धिर्द्विधा प्रोक्ता समनुर्निर्मनुस्तथा ।
बीजेन समनुं कुर्यान्निर्मनुं धौतिकर्मणा ॥ ३६॥
धौतिकर्म पुरा प्रोक्तं षट्कर्मसाधने यथा ।
शृणुष्व समनुं चण्ड नाडीशुद्धिर्यथा भवेत् ॥ ३७॥
उपविश्यासने योगी पद्मासनं समाचरेत् ।
गुर्वादिन्यासनं कुर्याद्यथैव गुरुभाषितम् ।
नाडीशुद्धिं प्रकुर्वीत प्राणायामविशुद्धये ॥ ३८॥
वायुबीजं ततो ध्यात्वा धूम्रवर्णं सतेजसम् ।
चन्द्रेण पूरयेद्वायुं बीजषोडशकैः सुधीः ॥ ३९॥
चतुःषष्ट्या मात्रया च कुम्भकेनैव धारयेत् ।
द्वात्रिंशन्मात्रया वायुं सूर्यनाड्या च रेचयेत् ॥ ४०॥
नाभिमूलाद्वह्निमुत्थाप्य ध्यायेत्तेजोऽवनीयुतम् ।
वह्निबीजषोडशेन सूर्यनाड्या च पूरयेत् ॥ ४१॥
चतुःषष्ट्या मात्रया च कुम्भकेनैव धारयेत् ।
द्वात्रिंशन्मात्रया वायुं शशिनाड्या च रेचयेत् ॥ ४२॥
नासाग्रे शशधृग्बिम्बं ध्यात्वा ज्योत्स्नासमन्वितम् ।
ठं बीजं षोडशेनैव इडया पूरयेन्मरुत् ॥ ४३॥
चतुःषष्ट्या मात्रया च वं बीजेनैव धारयेत् ।
अमृतं प्लावितं ध्यात्वा नाडीधौतं विभावयेत् ।
लकारेण द्वात्रिंशेन दृढं भाव्यं विरेचयेत् ॥ ४४॥
एवंविधां नाडीशुद्धिं कृत्वा नाडीं विशोधयेत् ।
दृढो भूत्वाऽऽसनं कृत्वा प्राणायामं समाचरेत् ॥ ४५॥
सहितः सूर्यभेदश्च उज्जायी शीतली तथा ।
भस्त्रिका भ्रामरी मूर्च्छा केवली चाऽष्टकुम्भिकाः ॥ ४६॥
सहितो द्विविधः प्रोक्तः सगर्भश्च निगर्भकः ।
सगर्भो बीजमुच्चार्य निगर्भो बीजवर्जितः ॥ ४७॥
प्राणायामं सगर्भं च प्रथमं कथयामि ते ।
सुखाऽऽसने चोपविश्य प्राङ्मुखो वाऽप्युदङ्मुखः ।
ध्यायेद्विधिं रजोगुणं रक्तवर्णमवर्णकम् ॥ ४८॥
इडया पूरयेद्वायुं मात्रया षोडशैः सुधीः ।
पूरकान्ते कुम्भकाद्ये कर्तव्यस्तूड्डियानकः ॥ ४९॥
सत्त्वमयं हरिं ध्यात्वा उकारं कृष्णवर्णकम् ।
चतुःषष्ट्या च मात्रया कुम्भकेनैव धारयेत् ।
कुम्भकान्ते रेचकाद्ये कर्तव्यं च जालन्धरम् ॥ ५०॥
तमोमयं शिवं ध्यात्वा मकारं शुक्लवर्णकम् ।
द्वात्रिंशन्मात्रया चैव रेचयेद्विधिना पुनः ॥ ५१॥
पुनः पिङ्गलयाऽऽपूर्य कुम्भकेनैव धारयेत् ।
इडया रेचयेत्पश्चात्तद्बीजेन क्रमेण तु ॥ ५२॥
अनुलोमविलोमेन वारं वारं च साधयेत् ।
पूरकान्ते कुम्भकान्तं धृतनासापुटद्वयम् ।
कनिष्ठाऽनामिकाऽङ्गुष्ठैस्तर्जनीमध्यमे विना ॥ ५३॥
प्राणायामो निगर्भस्तु विना बीजेन जायते ।
वामजानूपरिन्यस्तवामपाणितलं भ्रमेत् ।
मात्रादिशतपर्यन्तं पूरकुम्भकरेचनम् ॥ ५४॥
(प्राणायामो हि सहितो गायत्र्यापि सुसिध्यति ।
कर्मकाण्डे विधेयोऽसौ नान्यत्र क्वचिदाष्यते ॥
केवलैर्बीजमन्त्रैर्वा केवलप्रणवेन वा ।
आरुरुक्षोर्योगिनो हि कृतोऽयं शिवदो भवेत् ॥)
उत्तमा विंशतिर्मात्रा षोडशी मात्रा मध्यमा ।
अधमा द्वादशी मात्रा प्राणायामास्त्रिधा स्मृताः ॥ ५५॥
अधमाज्जायते घर्मो मेरुकम्पश्च मध्यमात् ।
उत्तमाच्च भूमित्यागस्त्रिविधं सिद्धिलक्षणम् ॥ ५६॥
प्राणायामात्खेचरत्वं प्राणायामाद्रोगनाशनम् ।
प्राणायामाद्बोधयेच्छक्तिं प्राणायामान्मनोन्मनी ।
आनन्दो जायते चित्ते प्राणायामी सुखी भवेत् ॥ ५७॥
अथ सूर्यभेदकुम्भकः ।
घेरण्ड उवाच ।
कथितं सहितं कुम्भं सूर्यभेदनकं शृणु ।
पूरयेत्सूर्यनाड्या च यथाशक्ति बहिर्मरुत् ॥ ५८॥
धारयेद्बहुयत्नेन कुम्भकेन जलन्धरैः ।
यावत्स्वेदं नखकेशाभ्यां तावत्कुर्वन्तु कुम्भकम् ॥ ५९॥
प्राणोऽपानः समानश्चोदानव्यानौ तथैव च ।
नागः कूर्मश्च कृकरो देवदत्तो धनञ्जयः ॥ ६०॥
हृदि प्राणो वहेन्नित्यमपानो गुदमण्डले ।
समानो नाभिदेशे तु उदानः कण्ठमध्यगः ॥ ६१॥
व्यानो व्याप्य शरीरे तु प्रधानाः पञ्च वायवः ।
प्राणाद्याः पञ्च विख्याता नागाद्याः पञ्च वायवः ॥ ६२॥
तेषामपि च पञ्चानां स्थानानि च वदाम्यहम् ।
उद्गारे नाग आख्यातः कूर्मस्तून्मीलने स्मृतः ॥ ६३॥
कृकरः क्षुत्कृते ज्ञेयो देवदत्तो विजृम्भणे ।
न जहाति मृते क्वाऽपि सर्वव्यापी धनञ्जयः ॥ ६४॥
नागो गृह्णाति चैतन्यं कूर्मश्चैव निमेषणम् ।
क्षुत्तृषं कृकरश्चैव जृम्भणं चतुर्थेन तु ।
भवेद्धनञ्जयाच्छब्दं क्षणमात्रं न निःसरेत्
चित्तं धनञ्जयः शब्दं लक्षमात्रं न विस्मरेत् ॥ ६५॥
अथ सूर्यभेदकः कुम्भकः ।
सर्वे ते सूर्यसम्भिन्ना नाभिमूलात्समुद्धरेत् ।
इडया रेचयेत्पश्चाद्धैर्येणाऽखण्डवेगतः ॥ ६६॥
पुनः सूर्येण चाऽकृष्य कुम्भयित्वा यथाविधि ।
रेचयित्वा साधयेत्तु क्रमेण च पुनः पुनः ॥ ६७॥
कुम्भकः सूर्यभेदस्तु जरामृत्युविनाशकः ।
बोधयेत्कुण्डलीं शक्तिं देहानलं विवर्धयेत् ।
इति ते कथितं चण्ड सूर्यभेदनमुत्तमम् ॥ ६८॥
अथ उज्जायी कुम्भकः ।
नासाभ्यां वायुमाकृष्य मुखमध्ये च धारयेत् ।
हृद्गलाभ्यां समाकृष्य वायुं वक्त्रे च धारयेत् ॥ ६९॥
मुखं प्रफुल्लं संरक्ष्य कुर्याज्जालन्धरं ततः ।
आशक्ति कुम्भकं कृत्वा धारयेदविरोधतः ॥ ७०॥
उज्जायीकुम्भकं कृत्वा सर्वकार्याणि साधयेत् ।
न भवेत्कफरोगश्च क्रूरवायुरजीर्णकम् ॥ ७१॥
आमवातः क्षयः कासो ज्वरप्लीहा न विद्यते ।
जरामृत्युविनाशाय चोज्जायीं साधयेन्नरः ।
नश्यन्ति सकला रोगाः साधनादस्य निश्चितम् ॥ ७२॥
अथ शीतलीकुम्भकः ।
जिह्वया वायुमाकृष्य उदरे पूरयेच्छनैः ।
क्षणं च कुम्भकं कृत्वा नासाभ्यां रेचयेत्पुनः ॥ ७३॥
सर्वदा साधयेद्योगी शीतलीकुम्भकं शुभम् ।
अजीर्णं कफपित्तं च नैव तस्य प्रजायते ॥ ७४॥
अथ भस्त्रिकाकुम्भकः ।
भस्त्रैव लोहकाराणां यथाक्रमेण सम्भ्रमेत् ।
तथा वायुं च नासाभ्यामुभाभ्यां चालयेच्छनैः ॥ ७५॥
एवं विंशतिवारं च कृत्वा कुर्याच्च कुम्भकम् ।
तदन्ते चालयेद्वायुं पूर्वोक्तं च यथाविधि ॥ ७६॥
त्रिवारं साधयेदेनं भस्त्रिकाकुम्भकं सुधीः ।
न च रोगो न च क्लेश आरोग्यं च दिने दिने ॥ ७७॥
अथ भ्रामरीकुम्भकः ।
अर्धरात्रे गते योगी जन्तूनां शब्दवर्जिते ।
कर्णौ पिधाय हस्ताभ्यां कुर्यात्पूरककुम्भकम् ॥ ७८॥
शृणुयाद्दक्षिणे कर्णे नादमन्तर्गतं शुभम् ।
प्रथमं ज़िंज़ीनादं च वंशीनादं ततः परम् ॥ ७९॥
मेघज़र्ज़रभ्रामरी घण्टाकांस्यं ततः परम् ।
तुरीभेरीमृदङ्गादिनिनादानकदुन्दुभिः ॥ ८०॥
एवं नानाविधो नादो जायते नित्यमभ्यसात् ।
अनाहतस्य शब्दस्य तस्य शब्दस्य यो ध्वनिः ॥ ८१॥
ध्वनेरन्तर्गतं ज्योतिर्ज्योतिरन्तर्गतं मनः ।
तन्मनो विलयं याति तद्विष्णोः परमं पदम् ।
एवं भ्रामरीसंसिद्धिः समाधिसिद्धिमाप्नुयात् ॥ ८२॥
जपादष्टगुणं ध्यानं ध्यानादष्टगुणं तपः ।
तपसोऽष्टगुणं गानं गानात्परतरं नहि ॥
अथ मूर्च्छाकुम्भकः ।
सुखेन कुम्भकं कृत्वा मनश्च भ्रुवोरन्तरम् ।
सन्त्यज्य विषयान्सर्वान्मनोमूर्च्छा सुखप्रदा ।
आत्मनि मनसो योगादानन्दो जायते ध्रुवम् ॥ ८३॥
एवं नानाविधाऽऽनन्दो जायते नित्यमभ्यासात् ।
एवमभ्यासयोगेन समाधिसिद्धिमाप्नुयात् ॥ ८४॥
मूर्च्छाप्राणायामतोऽस्मात्प्रत्याहारः सुसिध्यति ।
वासनायाः क्षयस्तत्त्वज्ञानकार्यं मनोलयः ॥
अनेन प्राणायामेन मनोनाशो भवत्यलम् ।
सर्वाधिव्याधिविलये महौषधमयं ध्रुवम् ॥
भुजङ्गिन्याः श्वासवशादजपा जायते ननु ।
हङ्कारेण बहिर्याति सःकारेण विशेत्पुनः ॥ ८५॥
षट्शतानि दिवारात्रौ सहस्राण्येकविंशतिः ।
अजपां नाम गायत्रीं जीवो जपति सर्वदा ॥ ८६॥
मूलाऽऽधारे यथा हंसस्तथा हि हृदि पङ्कजे ।
तथा नासापुटद्वन्द्वे त्रिभिर्हंससमागमः ॥ ८७॥
षण्णवत्यङ्गुलीमानं शरीरं कर्मरूपकम् ।
देहाद्बहिर्गतो वायुः स्वभावाद्द्वादशाङ्गुलिः ॥ ८८॥
गायने षोडशाङ्गुल्यो भोजने विंशतिस्तथा ।
चतुर्विंशाङ्गुलिः पन्थे निद्रायां त्रिंशदङ्गुलिः ।
मैथुने षट्त्रिंशदुक्तं व्यायामे च ततोऽधिकम् ॥ ८९॥
स्वभावेऽस्य गतेर्न्यूने परमायुः प्रवर्धते ।
आयुःक्षयोऽधिके प्रोक्तो मारुते चाऽन्तराद्गते ॥ ९०॥
तस्मात्प्राणे स्थिते देहे मरणं नैव जायते ।
वायुना घटसम्बन्धे भवेत्केवलकुम्भकम् ॥ ९१॥
यावज्जीवं जपेन्मन्त्रमजपासङ्ख्यकेवलम् सङ्ख्या द्विगुणा ।
अद्यावधि धृतं सङ्ख्याविभ्रमं केवलीकृते ॥ ९२॥
अत एव हि कर्तव्यः केवलीकुम्भको नरैः ।
केवली चाऽजपासङ्ख्या द्विगुणा च मनोन्मनी ॥ ९३॥
नासाभ्यां वायुमाकृष्य केवलं कुम्भकं चरेत् ।
एकादिकचतुःषष्टिं धारयेत्प्रथमे दिने ॥ ९४॥
केवलीमष्टधा कुर्याद्यामे यामे दिने दिने ।
अथवा पञ्चधा कुर्याद्यथा तत्कथयामि ते ॥ ९५॥
प्रातर्मध्याह्नसायाह्ने मध्ये रात्रिचतुर्थके ।
त्रिसन्ध्यमथवा कुर्यात्सममाने दिने दिने ॥ ९६॥
पञ्चवारं दिने वृद्धिर्वारैकं च दिने तथा ।
अजपापरिमाणं च यावत्सिद्धिः प्रजायते ॥ ९७॥
प्राणायामं केवलीं च तदा वदति योगवित् ।
केवलीकुम्भके सिद्धे किं न सिध्यति भूतले ॥ ९८॥
gheraṇḍa uvāca ।
athā’taḥ saṃpravakṣyāmi prāṇāyāmasya yadvidhim ।
yasya sādhanamātreṇa devatulyo bhavennaraḥ ॥ 1॥
ādau sthānaṃ tathā kālaṃ mitā’hāraṃ tathāparam ।
nāḍīśuddhiṃ tataḥ paścātprāṇāyāmaṃ ca sādhayet ॥ 2॥
atha sthānanirṇayaḥ ।
dūradeśe tathā’raṇye rājadhānyāṃ janāntike ।
yogārambhaṃ na kurvīta kṛtaścetsiddhihā bhavet ॥ 3॥
aviśvāsaṃ dūradeśe araṇye rakṣivarjitam ।
lokāraṇye prakāśaśca tasmāttrīṇi vivarjayet ॥ 4॥
sudeśe dhārmike rājye subhikṣe nirupadrave ।
tatraikaṃ kuṭiraṃ kṛtvā prācīraiḥ pariveṣṭitam ॥ 5॥
vāpīkūpataḍāgaṃ ca prācīramadhyavarti ca ।
nātyuccaṃ nātinimnaṃ ca kuṭiraṃ kīṭavarjitam ॥ 6॥
samyaggomayaliptaṃ ca kuṭiraṃ tatra nirmitam ।
evaṃ sthāne hi gupte ca prāṇāyāmaṃ samabhyaset ॥ 7॥
atha kālanirṇayaḥ ।
hemante śiśire grīṣme varṣāyāṃ ca ṛtau tathā ।
yogārambhaṃ na kurvīta kṛte yogo hi rogadaḥ ॥ 8॥
vasante śaradi proktaṃ yogārambhaṃ samācaret ।
tathā yogī bhavetsiddho rogānmukto bhaveddhruvam ॥ 9॥
caitrādiphālgunānte ca māghādiphālgunāntike ।
dvau dvau māsāvṛtubhāgāvanubhāvaścatuścatuḥ ॥ 10॥
vasantaścaitravaiśākhau jyeṣṭhāṣāḍhau ca grīṣmakau ।
varṣā śrāvaṇabhādrābhyāṃ śaradāśvinakārtikau ।
mārgapauṣau ca hemantaḥ śiśiro māghaphālgunau ॥ 11॥
anubhāvaṃ pravakṣyāmi ṛtūnāṃ ca yathoditam ।
māghādimādhavānteṣu vasantānubhavaṃ viduḥ ॥ 12॥
caitrādi cāṣāḍhāntaṃ ca nidāghānubhavaṃ viduḥ ।
āṣāḍhādi cāśvināntaṃ prāvṛṣānubhavaṃ viduḥ ॥ 13॥
bhādrādimārgaśīrṣāntaṃ śarado’nubhavaṃ viduḥ ।
kārtikādimāghamāsāntaṃ hemantānubhavaṃ viduḥ ।
mārgādicaturo māsāñśiśirānubhavaṃ viduḥ ॥ 14॥
vasante vāpi śaradi yogārambhaṃ samācaret ।
tadā yogī bhavetsiddho vinā”yāsena kathyate ॥ 15॥
atha mitāhāraḥ ।
mitāhāraṃ vinā yastu yogārambhaṃ tu kārayet ।
nānārogo bhavettasya kiñcidyogo na sidhyati ॥ 16॥
śālyannaṃ yavapiṣṭaṃ vā godhūmapiṣṭakaṃ tathā ।
mudgaṃ māṣacaṇakādi śubhraṃ ca tuṣavarjitam ॥ 17॥
paṭolaṃ panasaṃ mānaṃ kakkolaṃ ca śukāśakam ।
drāḍhikāṃ karkaṭīṃ rambhāṃ ḍumbarīṃ kaṇṭakaṇṭakam ॥ 18॥
āmarambhāṃ bālarambhāṃ rambhādaṇḍaṃ ca mūlakam ।
vārtākīṃ mūlakamṛddhiṃ yogī bhakṣaṇamācaret ॥ 19॥
bālaśākaṃ kālaśākaṃ tathā paṭolapatrakam ।
pañcaśākaṃ praśaṃsīyādvāstūkaṃ hilamocikām ॥ 20॥
śuddhaṃ sumadhuraṃ snigdhamudarārdhavivarjitam ।
bhujyate surasaṃ prītyā mitāhāramimaṃ viduḥ ॥ 21॥
annena pūrayedardhaṃ toyena tu tṛtīyakam ।
udarasya turīyāṃśaṃ saṃrakṣedvāyucāraṇe ॥ 22॥
kaṭvamlaṃ lavaṇaṃ tiktaṃ bhṛṣṭaṃ ca dadhi takrakam ।
śākotkaṭaṃ tathā madyaṃ tālaṃ ca panasaṃ tathā ॥ 23॥
kulatthaṃ masūraṃ pāṇḍuṃ kūṣmāṇḍaṃ śākadaṇḍakam ।
tumbīkolakapitthaṃ ca kaṇṭabilvaṃ palāśakam ॥ 24॥
kadambaṃ jambīraṃ bimbaṃ lakucaṃ laśunaṃ viṣam ।
kāmaraṅgaṃ piyālaṃ ca hiṅguśālmalikemukam ॥ 25॥
yogārambhe varjayecca pathastrīvahnisevanam ॥ 26॥
navanītaṃ ghṛtaṃ kṣīraṃ guḍaṃ śarkarādi caikṣavam ।
pakvarambhāṃ nārikelaṃ dāḍimbamaśivāsavam ।
drākṣāṃ tu lavanīṃ dhātrīṃ rasamamlavivarjitam ॥ 27॥
elājātilavaṅgaṃ ca pauruṣaṃ jambujāmbalam ।
harītakīṃ kharjūraṃ ca yogī bhakṣaṇamācaret ॥ 28॥
laghupākaṃ priyaṃ snigdhaṃ tathā dhātuprapoṣaṇam ।
mano’bhilaṣitaṃ yogyaṃ yogī bhojanamācaret ॥ 29॥
kāṭhinyaṃ duritaṃ pūtimuṣṇaṃ paryuṣitaṃ tathā ।
atiśītaṃ cāti coṣṇaṃ bhakṣyaṃ yogī vivarjayet ॥ 30॥
prātaḥsnānopavāsādikāyakleśavidhiṃ tathā ।
ekāhāraṃ nirāhāraṃ yāmānte ca na kārayet ॥ 31॥
evaṃ vidhividhānena prāṇāyāmaṃ samācaret ।
ārambhe prathame kuryātkṣīrājyaṃ nityabhojanam ।
madhyāhne caiva sāyāhne bhojanadvayamācaret ॥ 32॥
atha nāḍīśuddhiḥ ।
kuśāsane mṛgājine vyāghrājine ca kambale ।
sthalāsane samāsīnaḥ prāṅmukho vāpyudaṅmukhaḥ ।
nāḍīśuddhiṃ samāsādya prāṇāyāmaṃ samabhyaset ॥ 33॥
caṇḍakāpāliruvāca ।
nāḍīśuddhiṃ kathaṃ kuryānnāḍīśuddhistu kīdṛśī ।
tatsarvaṃ śrotumicchāmi tadvadasva dayānidhe ॥ 34॥
gheraṇḍa uvāca ।
malākulāsu nāḍīṣu māruto naiva gacchati ।
prāṇāyāmaḥ kathaṃ sidhyettattvajñānaṃ kathaṃ bhavet ।
tasmādādau naḍīśuddhiṃ prāṇāyāmaṃ tato’bhyaset ॥ 35॥
nāḍīśuddhirdvidhā proktā samanurnirmanustathā ।
bījena samanuṃ kuryānnirmanuṃ dhautikarmaṇā ॥ 36॥
dhautikarma purā proktaṃ ṣaṭkarmasādhane yathā ।
śaṛṇuṣva samanuṃ caṇḍa nāḍīśuddhiryathā bhavet ॥ 37॥
upaviśyāsane yogī padmāsanaṃ samācaret ।
gurvādinyāsanaṃ kuryādyathaiva gurubhāṣitam ।
nāḍīśuddhiṃ prakurvīta prāṇāyāmaviśuddhaye ॥ 38॥
vāyubījaṃ tato dhyātvā dhūmravarṇaṃ satejasam ।
candreṇa pūrayedvāyuṃ bījaṣoḍaśakaiḥ sudhīḥ ॥ 39॥
catuḥṣaṣṭyā mātrayā ca kumbhakenaiva dhārayet ।
dvātriṃśanmātrayā vāyuṃ sūryanāḍyā ca recayet ॥ 40॥
nābhimūlādvahnimutthāpya dhyāyettejo’vanīyutam ।
vahnibījaṣoḍaśena sūryanāḍyā ca pūrayet ॥ 41॥
catuḥṣaṣṭyā mātrayā ca kumbhakenaiva dhārayet ।
dvātriṃśanmātrayā vāyuṃ śaśināḍyā ca recayet ॥ 42॥
nāsāgre śaśadhṛgbimbaṃ dhyātvā jyotsnāsamanvitam ।
ṭhaṃ bījaṃ ṣoḍaśenaiva iḍayā pūrayenmarut ॥ 43॥
catuḥṣaṣṭyā mātrayā ca vaṃ bījenaiva dhārayet ।
amṛtaṃ plāvitaṃ dhyātvā nāḍīdhautaṃ vibhāvayet ।
lakāreṇa dvātriṃśena dṛḍhaṃ bhāvyaṃ virecayet ॥ 44॥
evaṃvidhāṃ nāḍīśuddhiṃ kṛtvā nāḍīṃ viśodhayet ।
dṛḍho bhūtvā”sanaṃ kṛtvā prāṇāyāmaṃ samācaret ॥ 45॥
sahitaḥ sūryabhedaśca ujjāyī śītalī tathā ।
bhastrikā bhrāmarī mūrcchā kevalī cā’ṣṭakumbhikāḥ ॥ 46॥
sahito dvividhaḥ proktaḥ sagarbhaśca nigarbhakaḥ ।
sagarbho bījamuccārya nigarbho bījavarjitaḥ ॥ 47॥
prāṇāyāmaṃ sagarbhaṃ ca prathamaṃ kathayāmi te ।
sukhā”sane copaviśya prāṅmukho vā’pyudaṅmukhaḥ ।
dhyāyedvidhiṃ rajoguṇaṃ raktavarṇamavarṇakam ॥ 48॥
iḍayā pūrayedvāyuṃ mātrayā ṣoḍaśaiḥ sudhīḥ ।
pūrakānte kumbhakādye kartavyastūḍḍiyānakaḥ ॥ 49॥
sattvamayaṃ hariṃ dhyātvā ukāraṃ kṛṣṇavarṇakam ।
catuḥṣaṣṭyā ca mātrayā kumbhakenaiva dhārayet ।
kumbhakānte recakādye kartavyaṃ ca jālandharam ॥ 50॥
tamomayaṃ śivaṃ dhyātvā makāraṃ śuklavarṇakam ।
dvātriṃśanmātrayā caiva recayedvidhinā punaḥ ॥ 51॥
punaḥ piṅgalayā”pūrya kumbhakenaiva dhārayet ।
iḍayā recayetpaścāttadbījena krameṇa tu ॥ 52॥
anulomavilomena vāraṃ vāraṃ ca sādhayet ।
pūrakānte kumbhakāntaṃ dhṛtanāsāpuṭadvayam ।
kaniṣṭhā’nāmikā’ṅguṣṭhaistarjanīmadhyame vinā ॥ 53॥
prāṇāyāmo nigarbhastu vinā bījena jāyate ।
vāmajānūparinyastavāmapāṇitalaṃ bhramet ।
mātrādiśataparyantaṃ pūrakumbhakarecanam ॥ 54॥
(prāṇāyāmo hi sahito gāyatryāpi susidhyati ।
karmakāṇḍe vidheyo’sau nānyatra kvacidāṣyate ॥
kevalairbījamantrairvā kevalapraṇavena vā ।
ārurukṣoryogino hi kṛto’yaṃ śivado bhavet ॥)
uttamā viṃśatirmātrā ṣoḍaśī mātrā madhyamā ।
adhamā dvādaśī mātrā prāṇāyāmāstridhā smṛtāḥ ॥ 55॥
adhamājjāyate gharmo merukampaśca madhyamāt ।
uttamācca bhūmityāgastrividhaṃ siddhilakṣaṇam ॥ 56॥
prāṇāyāmātkhecaratvaṃ prāṇāyāmādroganāśanam ।
prāṇāyāmādbodhayecchaktiṃ prāṇāyāmānmanonmanī ।
ānando jāyate citte prāṇāyāmī sukhī bhavet ॥ 57॥
atha sūryabhedakumbhakaḥ ।
gheraṇḍa uvāca ।
kathitaṃ sahitaṃ kumbhaṃ sūryabhedanakaṃ śaṛṇu ।
pūrayetsūryanāḍyā ca yathāśakti bahirmarut ॥ 58॥
dhārayedbahuyatnena kumbhakena jalandharaiḥ ।
yāvatsvedaṃ nakhakeśābhyāṃ tāvatkurvantu kumbhakam ॥ 59॥
prāṇo’pānaḥ samānaścodānavyānau tathaiva ca ।
nāgaḥ kūrmaśca kṛkaro devadatto dhanañjayaḥ ॥ 60॥
hṛdi prāṇo vahennityamapāno gudamaṇḍale ।
samāno nābhideśe tu udānaḥ kaṇṭhamadhyagaḥ ॥ 61॥
vyāno vyāpya śarīre tu pradhānāḥ pañca vāyavaḥ ।
prāṇādyāḥ pañca vikhyātā nāgādyāḥ pañca vāyavaḥ ॥ 62॥
teṣāmapi ca pañcānāṃ sthānāni ca vadāmyaham ।
udgāre nāga ākhyātaḥ kūrmastūnmīlane smṛtaḥ ॥ 63॥
kṛkaraḥ kṣutkṛte jñeyo devadatto vijṛmbhaṇe ।
na jahāti mṛte kvā’pi sarvavyāpī dhanañjayaḥ ॥ 64॥
nāgo gṛhṇāti caitanyaṃ kūrmaścaiva nimeṣaṇam ।
kṣuttṛṣaṃ kṛkaraścaiva jṛmbhaṇaṃ caturthena tu ।
bhaveddhanañjayācchabdaṃ kṣaṇamātraṃ na niḥsaret
cittaṃ dhanañjayaḥ śabdaṃ lakṣamātraṃ na vismaret ॥ 65॥
atha sūryabhedakaḥ kumbhakaḥ ।
sarve te sūryasambhinnā nābhimūlātsamuddharet ।
iḍayā recayetpaścāddhairyeṇā’khaṇḍavegataḥ ॥ 66॥
punaḥ sūryeṇa cā’kṛṣya kumbhayitvā yathāvidhi ।
recayitvā sādhayettu krameṇa ca punaḥ punaḥ ॥ 67॥
kumbhakaḥ sūryabhedastu jarāmṛtyuvināśakaḥ ।
bodhayetkuṇḍalīṃ śaktiṃ dehānalaṃ vivardhayet ।
iti te kathitaṃ caṇḍa sūryabhedanamuttamam ॥ 68॥
atha ujjāyī kumbhakaḥ ।
nāsābhyāṃ vāyumākṛṣya mukhamadhye ca dhārayet ।
hṛdgalābhyāṃ samākṛṣya vāyuṃ vaktre ca dhārayet ॥ 69॥
mukhaṃ praphullaṃ saṃrakṣya kuryājjālandharaṃ tataḥ ।
āśakti kumbhakaṃ kṛtvā dhārayedavirodhataḥ ॥ 70॥
ujjāyīkumbhakaṃ kṛtvā sarvakāryāṇi sādhayet ।
na bhavetkapharogaśca krūravāyurajīrṇakam ॥ 71॥
āmavātaḥ kṣayaḥ kāso jvaraplīhā na vidyate ।
jarāmṛtyuvināśāya cojjāyīṃ sādhayennaraḥ ।
naśyanti sakalā rogāḥ sādhanādasya niścitam ॥ 72॥
atha śītalīkumbhakaḥ ।
jihvayā vāyumākṛṣya udare pūrayecchanaiḥ ।
kṣaṇaṃ ca kumbhakaṃ kṛtvā nāsābhyāṃ recayetpunaḥ ॥ 73॥
sarvadā sādhayedyogī śītalīkumbhakaṃ śubham ।
ajīrṇaṃ kaphapittaṃ ca naiva tasya prajāyate ॥ 74॥
atha bhastrikākumbhakaḥ ।
bhastraiva lohakārāṇāṃ yathākrameṇa sambhramet ।
tathā vāyuṃ ca nāsābhyāmubhābhyāṃ cālayecchanaiḥ ॥ 75॥
evaṃ viṃśativāraṃ ca kṛtvā kuryācca kumbhakam ।
tadante cālayedvāyuṃ pūrvoktaṃ ca yathāvidhi ॥ 76॥
trivāraṃ sādhayedenaṃ bhastrikākumbhakaṃ sudhīḥ ।
na ca rogo na ca kleśa ārogyaṃ ca dine dine ॥ 77॥
atha bhrāmarīkumbhakaḥ ।
ardharātre gate yogī jantūnāṃ śabdavarjite ।
karṇau pidhāya hastābhyāṃ kuryātpūrakakumbhakam ॥ 78॥
śaṛṇuyāddakṣiṇe karṇe nādamantargataṃ śubham ।
prathamaṃ ja़iṃja़īnādaṃ ca vaṃśīnādaṃ tataḥ param ॥ 79॥
meghaja़rja़rabhrāmarī ghaṇṭākāṃsyaṃ tataḥ param ।
turībherīmṛdaṅgādininādānakadundubhiḥ ॥ 80॥
evaṃ nānāvidho nādo jāyate nityamabhyasāt ।
anāhatasya śabdasya tasya śabdasya yo dhvaniḥ ॥ 81॥
dhvanerantargataṃ jyotirjyotirantargataṃ manaḥ ।
tanmano vilayaṃ yāti tadviṣṇoḥ paramaṃ padam ।
evaṃ bhrāmarīsaṃsiddhiḥ samādhisiddhimāpnuyāt ॥ 82॥
japādaṣṭaguṇaṃ dhyānaṃ dhyānādaṣṭaguṇaṃ tapaḥ ।
tapaso’ṣṭaguṇaṃ gānaṃ gānātparataraṃ nahi ॥
atha mūrcchākumbhakaḥ ।
sukhena kumbhakaṃ kṛtvā manaśca bhruvorantaram ।
santyajya viṣayānsarvānmanomūrcchā sukhapradā ।
ātmani manaso yogādānando jāyate dhruvam ॥ 83॥
evaṃ nānāvidhā”nando jāyate nityamabhyāsāt ।
evamabhyāsayogena samādhisiddhimāpnuyāt ॥ 84॥
mūrcchāprāṇāyāmato’smātpratyāhāraḥ susidhyati ।
vāsanāyāḥ kṣayastattvajñānakāryaṃ manolayaḥ ॥
anena prāṇāyāmena manonāśo bhavatyalam ।
sarvādhivyādhivilaye mahauṣadhamayaṃ dhruvam ॥
bhujaṅginyāḥ śvāsavaśādajapā jāyate nanu ।
haṅkāreṇa bahiryāti saḥkāreṇa viśetpunaḥ ॥ 85॥
ṣaṭśatāni divārātrau sahasrāṇyekaviṃśatiḥ ।
ajapāṃ nāma gāyatrīṃ jīvo japati sarvadā ॥ 86॥
mūlā”dhāre yathā haṃsastathā hi hṛdi paṅkaje ।
tathā nāsāpuṭadvandve tribhirhaṃsasamāgamaḥ ॥ 87॥
ṣaṇṇavatyaṅgulīmānaṃ śarīraṃ karmarūpakam ।
dehādbahirgato vāyuḥ svabhāvāddvādaśāṅguliḥ ॥ 88॥
gāyane ṣoḍaśāṅgulyo bhojane viṃśatistathā ।
caturviṃśāṅguliḥ panthe nidrāyāṃ triṃśadaṅguliḥ ।
maithune ṣaṭtriṃśaduktaṃ vyāyāme ca tato’dhikam ॥ 89॥
svabhāve’sya gaternyūne paramāyuḥ pravardhate ।
āyuḥkṣayo’dhike prokto mārute cā’ntarādgate ॥ 90॥
tasmātprāṇe sthite dehe maraṇaṃ naiva jāyate ।
vāyunā ghaṭasambandhe bhavetkevalakumbhakam ॥ 91॥
yāvajjīvaṃ japenmantramajapāsaṅkhyakevalam saṅkhyā dviguṇā ।
adyāvadhi dhṛtaṃ saṅkhyāvibhramaṃ kevalīkṛte ॥ 92॥
ata eva hi kartavyaḥ kevalīkumbhako naraiḥ ।
kevalī cā’japāsaṅkhyā dviguṇā ca manonmanī ॥ 93॥
nāsābhyāṃ vāyumākṛṣya kevalaṃ kumbhakaṃ caret ।
ekādikacatuḥṣaṣṭiṃ dhārayetprathame dine ॥ 94॥
kevalīmaṣṭadhā kuryādyāme yāme dine dine ।
athavā pañcadhā kuryādyathā tatkathayāmi te ॥ 95॥
prātarmadhyāhnasāyāhne madhye rātricaturthake ।
trisandhyamathavā kuryātsamamāne dine dine ॥ 96॥
pañcavāraṃ dine vṛddhirvāraikaṃ ca dine tathā ।
ajapāparimāṇaṃ ca yāvatsiddhiḥ prajāyate ॥ 97॥
prāṇāyāmaṃ kevalīṃ ca tadā vadati yogavit ।
kevalīkumbhake siddhe kiṃ na sidhyati bhūtale ॥ 98॥
इति श्रीघेरण्डसंहितायां घेरण्डचण्डसंवादे घटस्थयोगप्रकरणे
प्राणायामप्रयोगो नाम पञ्चमोपदेशः ॐ ॥
iti śrīgheraṇḍasaṃhitāyāṃ gheraṇḍacaṇḍasaṃvāde ghaṭasthayogaprakaraṇe
prāṇāyāmaprayogo nāma pañcamopadeśaḥ oṃ ॥
घेरण्ड उवाच ।
स्थूलं ज्योतिस्तथा सूक्ष्मं ध्यानस्य त्रिविधं विदुः ।
स्थूलं मूर्तिमयं प्रोक्तं ज्योतिस्तेजोमयं तथा ।
सूक्ष्मं बिन्दुमयं ब्रह्म कुण्डलीपरदेवता ॥ १॥
अथ स्थूलध्यानम् ।
स्वकीयहृदये ध्यायेत्सुधासागरमुत्तमम् ।
तन्मध्ये रत्नद्वीपं तु सुरत्नवालुकामयम् ॥ २॥
चतुर्दिक्षु नीपतरुं बहुपुष्पसमन्वितम् ।
नीपोपवनसङ्कुलैर्वेष्टितं परिखा इव ॥ ३॥
मालतीमल्लिकाजातीकेसरैश्चम्पकैस्तथा ।
पारिजातैः स्थलपद्मैर्गन्धामोदितदिङ्मुखैः ॥ ४॥
तन्मध्ये संस्मरेद्योगी कल्पवृक्षं मनोहरम् ।
चतुःशाखाचतुर्वेदं नित्यपुष्पफलान्वितम् ॥ ५॥
भ्रमराः कोकिलास्तत्र गुञ्जन्ति निगदन्ति च ।
ध्यायेत्तत्र स्थिरो भूत्वा महामाणिक्यमण्डपम् ॥ ६॥
तन्मध्ये तु स्मरेद्योगी पर्यङ्कं सुमनोहरम् ।
तत्रेष्टदेवतां ध्यायेद्यद्ध्यानं गुरुभाषितम् ॥ ७॥
यस्य देवस्य यद्रूपं यथा भूषणवाहनम् ।
तद्रूपं ध्यायते नित्यं स्थूलध्यानमिदं विदुः ॥ ८॥
प्रकारान्तरम् ।
सहस्रारे महापद्मे कर्णिकायां विचिन्तयेत् ।
विलग्नसहितं पद्मं द्वादशैर्दलसंयुतम् ॥ ९॥
शुक्लवर्णं महातेजो द्वादशैर्बीजभाषितम् ।
हसक्षमलवरयुं हसखफ्रें यथाक्रमम् ॥ १०॥
तन्मध्ये कर्णिकायां तु अकथादिरेखात्रयम् ।
हळक्षकोणसंयुक्तं प्रणवं तत्र वर्तते ॥ ११॥
नादबिन्दुमयं पीठं ध्यायेत्तत्र मनोहरम् ।
तत्रोपरि हंसयुग्मं पादुका तत्र वर्तते ॥ १२॥
ध्यायेत्तत्र गुरुं देवं द्विभुजं च त्रिलोचनम् ।
श्वेताम्बरधरं देवं शुक्लगन्धानुलेपनम् ॥ १३॥
शुक्लपुष्पमयं माल्यं रक्तशक्तिसमन्वितम् ।
एवंविधगुरुध्यानात्स्थूलध्यानं प्रसिध्यति ॥ १४॥
अथ ज्योतिर्ध्यानम् ।
घेरण्ड उवाच ।
कथितं स्थूलध्यानं तु तेजोध्यानं शृणुष्व मे ।
यद्ध्यानेन योगसिद्धिरात्मप्रत्यक्षमेव च ॥ १५॥
मूलाऽऽधारे कुण्डलिनी भुजगाकाररूपिणी ।
जीवाऽऽत्मा तिष्ठति तत्र प्रदीपकलिकाकृतिः ।
ध्यायेत्तेजोमयं ब्रह्म तेजोध्यानं परात्परम् ॥ १६॥
प्रकारान्तरम् ।
नाभिमूले स्थितं सूर्यमण्डलं वह्निसंयुतम् ।
ध्यायेत्तेजो महद्व्याप्तं तेजोध्यानं तदेव हि ॥ १७॥
प्रकारान्तरम् ।
भ्रुवोर्मध्ये मनोर्ध्वे च यत्तेजः प्रणवाऽऽत्मकम् ।
ध्यायेज्ज्वालाऽऽवलीयुक्तं तेजोध्यानं तदेव हि ॥ १८॥
अथ सूक्ष्मध्यानम् ।
घेरण्ड उवाच ।
तेजोध्यानं श्रुतं चण्ड सूक्ष्मध्यानं शृणुष्व मे ।
बहुभाग्यवशाद्यस्य कुण्डली जाग्रती भवेत् ॥ १९॥
आत्मना सह योगेन नेत्ररन्ध्राद्विनिर्गता ।
विहरेद्राजमार्गे च चञ्चलत्वान्न दृश्यते ॥ २०॥
शाम्भवीमुद्रया योगी ध्यानयोगेन सिध्यति ।
सूक्ष्मध्यानमिदं गोप्यं देवानामपि दुर्लभम् ॥ २१॥
स्थूलध्यानाच्छतगुणं तेजोध्यानं प्रचक्षते ।
तेजोध्यानाल्लक्षगुणं सूक्ष्मध्यानं परात्परम् ॥ २२॥
इति ते कथितं चण्ड ध्यानयोगं सुदुर्लभम् ।
आत्मा साक्षाद्भवेद्यस्मात्तस्माद्ध्यानं विशिष्यते ॥ २३॥
gheraṇḍa uvāca ।
sthūlaṃ jyotistathā sūkṣmaṃ dhyānasya trividhaṃ viduḥ ।
sthūlaṃ mūrtimayaṃ proktaṃ jyotistejomayaṃ tathā ।
sūkṣmaṃ bindumayaṃ brahma kuṇḍalīparadevatā ॥ 1॥
atha sthūladhyānam ।
svakīyahṛdaye dhyāyetsudhāsāgaramuttamam ।
tanmadhye ratnadvīpaṃ tu suratnavālukāmayam ॥ 2॥
caturdikṣu nīpataruṃ bahupuṣpasamanvitam ।
nīpopavanasaṅkulairveṣṭitaṃ parikhā iva ॥ 3॥
mālatīmallikājātīkesaraiścampakaistathā ।
pārijātaiḥ sthalapadmairgandhāmoditadiṅmukhaiḥ ॥ 4॥
tanmadhye saṃsmaredyogī kalpavṛkṣaṃ manoharam ।
catuḥśākhācaturvedaṃ nityapuṣpaphalānvitam ॥ 5॥
bhramarāḥ kokilāstatra guñjanti nigadanti ca ।
dhyāyettatra sthiro bhūtvā mahāmāṇikyamaṇḍapam ॥ 6॥
tanmadhye tu smaredyogī paryaṅkaṃ sumanoharam ।
tatreṣṭadevatāṃ dhyāyedyaddhyānaṃ gurubhāṣitam ॥ 7॥
yasya devasya yadrūpaṃ yathā bhūṣaṇavāhanam ।
tadrūpaṃ dhyāyate nityaṃ sthūladhyānamidaṃ viduḥ ॥ 8॥
prakārāntaram ।
sahasrāre mahāpadme karṇikāyāṃ vicintayet ।
vilagnasahitaṃ padmaṃ dvādaśairdalasaṃyutam ॥ 9॥
śuklavarṇaṃ mahātejo dvādaśairbījabhāṣitam ।
hasakṣamalavarayuṃ hasakhaphreṃ yathākramam ॥ 10॥
tanmadhye karṇikāyāṃ tu akathādirekhātrayam ।
haḻakṣakoṇasaṃyuktaṃ praṇavaṃ tatra vartate ॥ 11॥
nādabindumayaṃ pīṭhaṃ dhyāyettatra manoharam ।
tatropari haṃsayugmaṃ pādukā tatra vartate ॥ 12॥
dhyāyettatra guruṃ devaṃ dvibhujaṃ ca trilocanam ।
śvetāmbaradharaṃ devaṃ śuklagandhānulepanam ॥ 13॥
śuklapuṣpamayaṃ mālyaṃ raktaśaktisamanvitam ।
evaṃvidhagurudhyānātsthūladhyānaṃ prasidhyati ॥ 14॥
atha jyotirdhyānam ।
gheraṇḍa uvāca ।
kathitaṃ sthūladhyānaṃ tu tejodhyānaṃ śaṛṇuṣva me ।
yaddhyānena yogasiddhirātmapratyakṣameva ca ॥ 15॥
mūlā”dhāre kuṇḍalinī bhujagākārarūpiṇī ।
jīvā”tmā tiṣṭhati tatra pradīpakalikākṛtiḥ ।
dhyāyettejomayaṃ brahma tejodhyānaṃ parātparam ॥ 16॥
prakārāntaram ।
nābhimūle sthitaṃ sūryamaṇḍalaṃ vahnisaṃyutam ।
dhyāyettejo mahadvyāptaṃ tejodhyānaṃ tadeva hi ॥ 17॥
prakārāntaram ।
bhruvormadhye manordhve ca yattejaḥ praṇavā”tmakam ।
dhyāyejjvālā”valīyuktaṃ tejodhyānaṃ tadeva hi ॥ 18॥
atha sūkṣmadhyānam ।
gheraṇḍa uvāca ।
tejodhyānaṃ śrutaṃ caṇḍa sūkṣmadhyānaṃ śaṛṇuṣva me ।
bahubhāgyavaśādyasya kuṇḍalī jāgratī bhavet ॥ 19॥
ātmanā saha yogena netrarandhrādvinirgatā ।
viharedrājamārge ca cañcalatvānna dṛśyate ॥ 20॥
śāmbhavīmudrayā yogī dhyānayogena sidhyati ।
sūkṣmadhyānamidaṃ gopyaṃ devānāmapi durlabham ॥ 21॥
sthūladhyānācchataguṇaṃ tejodhyānaṃ pracakṣate ।
tejodhyānāllakṣaguṇaṃ sūkṣmadhyānaṃ parātparam ॥ 22॥
iti te kathitaṃ caṇḍa dhyānayogaṃ sudurlabham ।
ātmā sākṣādbhavedyasmāttasmāddhyānaṃ viśiṣyate ॥ 23॥
इति श्रीघेरण्डसंहितायां घेरण्डचण्डसंवादे घटस्थयोगे
सप्तसाधने ध्यानयोगो नाम षष्ठोपदेशः ॐ ॥
iti śrīgheraṇḍasaṃhitāyāṃ gheraṇḍacaṇḍasaṃvāde ghaṭasthayoge
saptasādhane dhyānayogo nāma ṣaṣṭhopadeśaḥ oṃ ॥
घेरण्ड उवाच ।
समाधिश्च परो योगो बहुभाग्येन लभ्यते ।
गुरोः कृपाप्रसादेन प्राप्यते गुरुभक्तितः ॥ १॥
विद्याप्रतीतिः स्वगुरुप्रतीतिरात्मप्रतीतिर्मनसः प्रबोधः ।
दिने दिने यस्य भवेत्स योगी सुशोभनाभ्यासमुपैति सद्यः ॥ २॥
घटाद्भिन्नं मनः कृत्वा ऐक्यं कुर्यात्परात्मनि ।
समाधिं तं विजानीयान्मुक्तसंज्ञो दशादिभिः ॥ ३॥
अहं ब्रह्म न चान्योऽस्मि ब्रह्मैवाहं न शोकभाक् ।
सच्चिदानन्दरूपोऽहं नित्यमुक्तः स्वभाववान् ॥ ४॥
शाम्भव्या चैव भ्रामर्या खेचर्या योनिमुद्रया ।
ध्यानं नादं रसानन्दं लयसिद्धिश्चतुर्विधा ॥ ५॥
पञ्चधा भक्तियोगेन मनोमूर्च्छा च षड्विधा ।
षड्विधोऽयं राजयोगः प्रत्येकमवधारयेत् ॥ ६॥
अथ ध्यानयोगसमाधिः ।
शाम्भवीं मुद्रिकां कृत्वा आत्मप्रत्यक्षमानयेत् ।
बिन्दु ब्रह्ममयं दृष्ट्वा मनस्तत्र नियोजयेत् ॥ ७॥
खमध्ये कुरु चात्मानमात्ममध्ये च खं कुरु ।
आत्मानं खमयं दृष्ट्वा न किञ्चिदपि बाधते ।
सदानन्दमयो भूत्वा समाधिस्थो भवेन्नरः ॥ ८॥
अथ नादयोगसमाधिः ।
अनिलं मन्दवेगेन भ्रामरीकुम्भकं चरेत् ।
मन्दं मन्दं रेचयेद्वायुं भृङ्गनादं ततो भवेत् ॥ ९॥
अन्तःस्थं भ्रमरीनादं श्रुत्वा तत्र मनो नयेत् ।
समाधिर्जायते तत्र आनन्दः सोऽहमित्यतः ॥ १०॥
अथ रसनानन्दयोगसमाधिः ।
खेचरीमुद्रासाधनाद्रसनोर्ध्वगता यदा ।
तदा समाधिसिद्धिः स्याद्धित्वा साधारणक्रियाम् ॥ ११॥
अथ लयसिद्धियोगसमाधिः ।
योनिमुद्रां समासाद्य स्वयं शक्तिमयो भवेत् ।
सुशृङ्गाररसेनैव विहरेत्परमात्मनि ॥ १२॥
आनन्दमयः सम्भूत्वा ऐक्यं ब्रह्मणि सम्भवेत् ।
अहं ब्रह्मेति चाऽद्वैतं समाधिस्तेन जायते ॥ १३॥
अथ भक्तियोगसमाधिः ।
स्वकीयहृदये ध्यायेदिष्टदेवस्वरूपकम् ।
चिन्तयेद्भक्तियोगेन परमाह्लादपूर्वकम् ॥ १४॥
आनन्दाश्रुपुलकेन दशाभावः प्रजायते ।
समाधिः सम्भवेत्तेन सम्भवेच्च मनोन्मनी ॥ १५॥
अथ राजयोगसमाधिः ।
मनोमूर्च्छां समासाद्य मन आत्मनि योजयेत् ।
परात्मनः समायोगात्समाधिं समवाप्नुयात् ॥ १६॥
अथ समाधियोगमाहात्म्यम् ।
इति ते कथितं चण्ड समाधिर्मुक्तिलक्षणम् ।
राजयोगः समाधिः स्यादेकात्मन्येव साधनम् ।
उन्मनी सहजावस्था सर्वे चैकात्मवाचकाः ॥ १७॥
जले विष्णुः स्थले विष्णुर्विष्णुः पर्वतमस्तके ।
ज्वालामालाकुले विष्णुः सर्वं विष्णुमयं जगत् ॥ १८॥
भूचराः खेचराश्चामी यावन्तो जीवजन्तवः ।
वृक्षगुल्मलतावल्लीतृणाद्या वारिपर्वताः ।
सर्वं ब्रह्म विजानीयात्सर्वं पश्यति चात्मनि ॥ १९॥
आत्मा घटस्थचैतन्यमद्वैतं शाश्वतं परम् ।
घटाद्विभिन्नतो ज्ञात्वा वीतरागं विवासनम् ॥ २०॥
एवं मिथः समाधिः स्यात्सर्वसङ्कल्पवर्जितः ।
स्वदेहे पुत्रदारादिबान्धवेषु धनादिषु ।
सर्वेषु निर्ममो भूत्वा समाधिं समवाप्नुयात् ॥ २१॥
तत्त्वं लयामृतं गोप्यं शिवोक्तं विविधानि च ।
तेषां सङ्क्षेपमादाय कथितं मुक्तिलक्षणम् ॥ २२॥
इति ते कथितं चण्ड समाधिर्दुर्लभः परः ।
यं ज्ञात्वा न पुनर्जन्म जायते भूमिमण्डले ॥ २३॥
gheraṇḍa uvāca ।
samādhiśca paro yogo bahubhāgyena labhyate ।
guroḥ kṛpāprasādena prāpyate gurubhaktitaḥ ॥ 1॥
vidyāpratītiḥ svagurupratītirātmapratītirmanasaḥ prabodhaḥ ।
dine dine yasya bhavetsa yogī suśobhanābhyāsamupaiti sadyaḥ ॥ 2॥
ghaṭādbhinnaṃ manaḥ kṛtvā aikyaṃ kuryātparātmani ।
samādhiṃ taṃ vijānīyānmuktasaṃjño daśādibhiḥ ॥ 3॥
ahaṃ brahma na cānyo’smi brahmaivāhaṃ na śokabhāk ।
saccidānandarūpo’haṃ nityamuktaḥ svabhāvavān ॥ 4॥
śāmbhavyā caiva bhrāmaryā khecaryā yonimudrayā ।
dhyānaṃ nādaṃ rasānandaṃ layasiddhiścaturvidhā ॥ 5॥
pañcadhā bhaktiyogena manomūrcchā ca ṣaḍvidhā ।
ṣaḍvidho’yaṃ rājayogaḥ pratyekamavadhārayet ॥ 6॥
atha dhyānayogasamādhiḥ ।
śāmbhavīṃ mudrikāṃ kṛtvā ātmapratyakṣamānayet ।
bindu brahmamayaṃ dṛṣṭvā manastatra niyojayet ॥ 7॥
khamadhye kuru cātmānamātmamadhye ca khaṃ kuru ।
ātmānaṃ khamayaṃ dṛṣṭvā na kiñcidapi bādhate ।
sadānandamayo bhūtvā samādhistho bhavennaraḥ ॥ 8॥
atha nādayogasamādhiḥ ।
anilaṃ mandavegena bhrāmarīkumbhakaṃ caret ।
mandaṃ mandaṃ recayedvāyuṃ bhṛṅganādaṃ tato bhavet ॥ 9॥
antaḥsthaṃ bhramarīnādaṃ śrutvā tatra mano nayet ।
samādhirjāyate tatra ānandaḥ so’hamityataḥ ॥ 10॥
atha rasanānandayogasamādhiḥ ।
khecarīmudrāsādhanādrasanordhvagatā yadā ।
tadā samādhisiddhiḥ syāddhitvā sādhāraṇakriyām ॥ 11॥
atha layasiddhiyogasamādhiḥ ।
yonimudrāṃ samāsādya svayaṃ śaktimayo bhavet ।
suśaṛṅgārarasenaiva viharetparamātmani ॥ 12॥
ānandamayaḥ sambhūtvā aikyaṃ brahmaṇi sambhavet ।
ahaṃ brahmeti cā’dvaitaṃ samādhistena jāyate ॥ 13॥
atha bhaktiyogasamādhiḥ ।
svakīyahṛdaye dhyāyediṣṭadevasvarūpakam ।
cintayedbhaktiyogena paramāhlādapūrvakam ॥ 14॥
ānandāśrupulakena daśābhāvaḥ prajāyate ।
samādhiḥ sambhavettena sambhavecca manonmanī ॥ 15॥
atha rājayogasamādhiḥ ।
manomūrcchāṃ samāsādya mana ātmani yojayet ।
parātmanaḥ samāyogātsamādhiṃ samavāpnuyāt ॥ 16॥
atha samādhiyogamāhātmyam ।
iti te kathitaṃ caṇḍa samādhirmuktilakṣaṇam ।
rājayogaḥ samādhiḥ syādekātmanyeva sādhanam ।
unmanī sahajāvasthā sarve caikātmavācakāḥ ॥ 17॥
jale viṣṇuḥ sthale viṣṇurviṣṇuḥ parvatamastake ।
jvālāmālākule viṣṇuḥ sarvaṃ viṣṇumayaṃ jagat ॥ 18॥
bhūcarāḥ khecarāścāmī yāvanto jīvajantavaḥ ।
vṛkṣagulmalatāvallītṛṇādyā vāriparvatāḥ ।
sarvaṃ brahma vijānīyātsarvaṃ paśyati cātmani ॥ 19॥
ātmā ghaṭasthacaitanyamadvaitaṃ śāśvataṃ param ।
ghaṭādvibhinnato jñātvā vītarāgaṃ vivāsanam ॥ 20॥
evaṃ mithaḥ samādhiḥ syātsarvasaṅkalpavarjitaḥ ।
svadehe putradārādibāndhaveṣu dhanādiṣu ।
sarveṣu nirmamo bhūtvā samādhiṃ samavāpnuyāt ॥ 21॥
tattvaṃ layāmṛtaṃ gopyaṃ śivoktaṃ vividhāni ca ।
teṣāṃ saṅkṣepamādāya kathitaṃ muktilakṣaṇam ॥ 22॥
iti te kathitaṃ caṇḍa samādhirdurlabhaḥ paraḥ ।
yaṃ jñātvā na punarjanma jāyate bhūmimaṇḍale ॥ 23॥
इति श्रीघेरण्डसंहितायां घेरण्डयोगेश्वरनृपचण्डकापालिसंवादे
घटस्थयोगसाधने योगस्य सप्तसारे समाधियोगो नाम
सप्तमोपदेशः समाप्तः ॐ ॥
iti śrīgheraṇḍasaṃhitāyāṃ gheraṇḍayogeśvaranṛpacaṇḍakāpālisaṃvāde
ghaṭasthayogasādhane yogasya saptasāre samādhiyogo nāma
saptamopadeśaḥ samāptaḥ oṃ ॥
atha pariśiṣṭagranthaḥ ।
prātaḥ smarāmi yadunandanakṛṣṇacandraṃ
prātarbhajāmi raghunandanarāmacandram ।
prātarnamāmi tejomayasūryacandraṃ
prātaḥ smarāmi jagadekakṛpākaratvam ॥ 1॥
prātaḥ smarāmi gaṇanāyakameva mukhyaṃ
prātarnamāmi gaurīpatimambujākṣam ।
prātarbhajāmi sukhadaṃ jagadādihetuṃ
prātaḥ smarāmi harimīśamajaṃ dayālum ॥ 2॥
prātaḥ smarāmi gopālanatatparaṃ vai
prātarnamāmi gopīsutanandalālam ।
prātarbhajāmi haridāsibihāribālaṃ
prātaḥ smarāmi rādhādiyutaṃ hi candram ॥ 3॥
इति श्रीघेरण्डसंहितायां सर्वयोगसारराधाचन्द्रशर्मकृत-
नवीनश्लोकवर्णनो नामाष्टमोपदेशः ॐ ॥
iti śrīgheraṇḍasaṃhitāyāṃ sarvayogasārarādhācandraśarmakṛta-
navīnaślokavarṇano nāmāṣṭamopadeśaḥ oṃ ॥
